“a,e” Ünlüleriyle Biten Fiillerin Yazımı

* “a,e” ünlüleriyle biten fiillere, şimdiki zaman eki “-yor” getirildiğinde, “-yor” eki kendinden önceki düz-geniş “a,e” ünlülerini daraltarak “ı,i,u,ü” biçimlerine dönüştürür. Bu olaya “ünlü daralması” denir.

Sponsor Bağlantılar

* “-yor” ekinin kendinden önceki düz-geniş “a,e” ünlüleri üzerinde daraltıcı bir etkisi vardır.

ağlamak : Sonu düz-geniş “a” ünlüsü ile biten bir eylem

ağla – yor   →  “ağlıyor ”    ( a → ı )

gizlemek : Sonu düz-geniş “e” ünlüsü ile biten bir eylem

-yor : Şimdiki zaman eki

gizle – yor   →  “gizliyor ”    ( e → i )

horlamak : Sonu düz-geniş “a” ünlüsü ile biten bir eylem

-yor : Şimdiki zaman eki

horla – yor   →  “horluyor ”   ( a → u )

söylemek : Sonu düz-geniş “e” ünlüsü ile biten bir eylem

-yor : Şimdiki zaman eki

söyle – yor    →  “ söylüyor ”   ( e → ü )

“Bu yavrucak deminden beri niçin ağlıyor?”

Yukarıdaki cümlede geçen “ağlıyor” fiilini birlikte inceleyelim. Burada fiil, sanki “ağlımak” gibi görünüyor, fakat değildir. Çünkü Türkçede “ağlımak” diye bir fiilimiz yok. Cümlenin anlamına bakarak bu eylemin aslında “ağlamak” olduğunu, yani eylemin düz-geniş “a” ünlüsüyle bittiğini anlıyoruz. “ağlamak” fiiline şimdiki zaman eki “-yor” getirilmiş, daraltıcı bir etkiye sahip olan “-yor” eki kendinden önce gelen düz-geniş “a” ünlüsünü daraltarak “ı” ünlüsüne dönüştürmüştür. Kısaca fiilin sonundaki “a” ünlüsü, “ı” ünlüsüne dönüşmüştür. Ses olayları konusunda buna “ünlü daralması” denir. Ünlü daralmasını yazıda göstermemek bir yazım yanlışıdır. Yukarıdaki cümlede fiilin “ağlıyor” biçiminde yazılması doğrudur. “ağlayor” biçimindeki bir yazım yanlıştır.

* Türkçede sadece “-yor” eki, daraltıcı bir güce sahiptir. “a,e” ünlüleriyle biten fiillere getirilen “-an, -en / -arak, -erek / -acak, -ecek / -alı, -eli …” gibi eklerin daraltma gücü yoktur. Bu ekler, kendinden önceki düz-geniş “a,e” ünlülerini daraltmaz. Şunu unutmayalım ki, Türkçede sadece şimdiki zaman eki “-yor”, kendinden önce gelen düz-geniş “a,e” ünlülerini daraltır. Onun dışındaki hiçbir ek, kendinden önce gelen düz-geniş “a,e” ünlüleri üzerinde daraltıcı bir etki yapamaz. Aksine bir yazım, yanlış olur.

“başlamak”  →  başlıyor           (başlayor     Yanlış)
                       başlayan         (başlıyan      Yanlış)
                       başlayarak       (başlıyarak Yanlış)
                       başlayacak      (başlıyacak Yanlış)
                       başlayalı          (başlıyalı      Yanlış)

“titremek”   →    titriyor            (titreyor      Yanlış)
                        titreyen          (titriyen       Yanlış)
                        titreyerek        (titriyerek   Yanlış)
                        titreyecek       (titriyecek   Yanlış)
                        titreyeli           (titriyeli       Yanlış)

* Daha önce Türkçede sadece “-yor” ekinin daraltıcı bir gücü olduğunu, bunun dışındaki hiçbir ekin kendinden önce gelen düz-geniş “a,e” ünlülerini daraltarak “ı,i,u,ü” ünlülerine dönüştüremeyeceğini belirtmiştik. Ancak bu kuralın iki istisnası vardır. Türkçede iki fiilde bu kurala aykırılık vardır: “demek” ve “yemek”.

* “demek” ve “yemek” fiillerine şimdiki zaman eki “-yor” getirildiğinde, fiilin sonundaki düz-geniş “e” ünlüsü daralarak dar-yuvarlak “i” ünlüsüne dönüşür. Buraya kadar her şey normal. Aykırılık bundan sonra ortaya çıkıyor. Kural gereği, “-yor” ekinin dışında hiçbir ekin, kendinden önce gelen düz-geniş “a,e” ünlüleri üzerinde daraltıcı bir etkisinin olmaması gerekir. Fakat bu iki fiilde bu kuralın dışına çıkılır. “-an, -en / -arak, -erek / -acak, -ecek / -alı, -eli …” gibi ekler, “demek” ve “yemek” eylemlerine getirildiğinde, eylemlerin sonundaki düz-geniş “e” ünlüsü daralarak düz-dar “i” ünlüsüne dönüşür.

“demek”  →        diyor  ,   diyen          (deyen        Yanlış)
                                      diyerek        (deyerek    Yanlış)
                                      diyecek       (deyecek    Yanlış)
                                      diyeli           (deyeli        Yanlış)
                                      diyelim        (demek”  →        yiyor  ,   yiyen           (yeyen        Yanlış)
                                      yiyerek        (yeyerek     Yanlış)
                                      yiyecek       (yeyecek    Yanlış)
                                      yiyeli           (yeyeli        Yanlış)
                                      yiyelim        (yeyelim     Yanlış)