Birden fazla özne tarafından aynı zamanda, karşılıklı veya birlikte yapılan fiillere “işteş fiil” denir.
 
Kök veya gövde durumundaki fiillere “-iş” eki getirilerek işteş fiiller türetilir.

Sponsor Bağlantılar

dövmek → dövüşmek, kaç → kaçışmak, öpmek → öpüşmek, ağlamak → ağlaşmak

 
NOT: Bazı adlara “-leş” eki getirilerek de işteş fiiller türetilir.

şaka → şakalaşmak, dert  → dertleşmek, söz → sözleşmek, pay → paylaşmak

“-leş” eki getirilerek türetilen ve “nitelikte eşitlik, bir durumdan başka bir duruma geçme, yeni bir görünüm kazanma” gibi anlamlar taşıyan fiillere de “işteş fiil” denir.

beyaz → beyazlaşmak, esmer → esmerleşmek, nasır → nasırlaşmak

İşteş fiiller üç çeşittir: karşılıklı yapma, birlikte yapma, nitelikte eşitlik.

a) Karşılıklı Yapma Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller

Birden fazla özne tarafından aynı zamanda ve karşılıklı olarak yapılan fiillerdir.

Zeliş’le ben, dün okulda görüştük.  (işteş)
Özne                            Yüklem

Bu cümlede yapılan iş “görüşmek”tir. Görme işi birden fazla özne tarafından (ben ve Zeliş) aynı zamanda ve karşılıklı olarak (ben Zeliş’i gördüm, Zeliş de beni gördü) yapılmıştır. Bu nedenle “görüşmek” fiili, öznesine göre karşılıklı yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise, “gör-” fiiline “-üş” ekinin getirilmiş olduğunu görürüz.

 
Genç polis ve annesi otobüsün kapısında hasretle kucaklaştılar.  (işteş)
Özne                                                                     Yüklem

Bu örnekte yapılan iş, hareket “kucaklaşmak”tır. Kucaklama işi birden fazla özne tarafından (genç polis ve annesi) aynı anda ve karşılıklı olarak (genç polis, annesini kucakladı; anne, çocuğunu kucakladı) yapılmıştır. Bu nedenle “kucaklaşmak” fiili, öznesine göre karşılıklı yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise, “kucakla-” fiiline “-ş” ekinin getirilmiş olduğunu görürüz.

Yaşlı başlı adamlar çocuk gibi yol ortasında saatlerce dövüştüler.  (işteş)
Özne                                                                         Yüklem

Bu örnekte yapılan iş, hareket “dövüşmek”tir. Dövme işi birden fazla özne tarafından (yaşlı adamlar) aynı zamanda ve karşılıklı olarak (biri diğerine tekme, tokat, yumruk atıyor; sonra diğeri tekme, tokat, yumruk atıyor) yapılmıştır. Bu nedenle “dövüşmek” fiili, öznesine göre karşılıklı yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise, “döv-” fiiline “-üş” ekinin getirilmiş olduğunu görürüz.

Eşimle ben hemen her konuda çok iyi anlaşırız.  (işteş)
Özne                                                 Yüklem

Bu cümlede yapılan iş “anlaşmak”tır. Anlama işi birden fazla özne tarafından (eşim ve ben) aynı zamanda ve karşılıklı olarak (eşim beni anlar, bana karşı anlayış gösterir; ben de eşimi anlarım, eşime anlayış gösteririm) yapılır. Bu nedenle “anlaşmak” fiili, öznesine göre karşılıklı yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise, “anla-” fiiline “-ş” ekinin getirilmiş olduğunu görürüz.

Patronla işçiler sürekli şakalaşırlar.  (işteş)
Özne                           Yüklem

Bu cümlede yapılan iş “şakalaşmak”tır. Şakalaşma işi birden fazla özne tarafından (patron ve işçileri) aynı zamanda ve karşılıklı olarak (patron, işçilerine şaka yapar; işçiler de patrona şaka yaparlar) yapılır. Bu nedenle “şakalaşmak” fiili, öznesine göre karşılıklı yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “şaka” adına “-laş” ekinin getirildiğini görürüz.

Doktor, hastasıyla bir süre dertleşti.  (işteş)
Özne                                Yüklem

Bu cümlede yapılan iş “dertleşmek”tir. Dertleşme işi birden fazla özne tarafından (doktor ve hastası) aynı zamanda ve karşılıklı olarak (doktor, hastasına derdini söyler, içini döker; hasta doktoruna derdini anlatır, içini döker) yapılır. Bu nedenle “dertleşmek” fiili, öznesine göre karşılıklı yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “dert” adına “-leş” ekinin getirildiğini görürüz.

b) Birlikte Yapma Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller

Birden fazla özne tarafından aynı zamanda ve birlikte yapılan fiillerdir.

Odamın penceresine konan kuşlar  ötüşüyor.  (işteş)
Özne                                             Yüklem

Bu örnekte “ötme” işi, birden fazla özne tarafından (kuşlar) aynı anda ve birlikte yapılmaktadır. Bu nedenle “ötüşmek” fiili, öznesine göre birlikte yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “öt-” fiiline “-üş” ekinin getirildiğini görürüz.

Deprem anında  herkes  dışarı  kaçış.  (işteş)
                          Özne            Yüklem

Bu cümlede “kaçma” işi, birden fazla özne tarafından aynı anda ve birlikte yapılmaktadır. Bu nedenle “kaçışmak” fiili, öznesine göre birlikte yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “kaç-” fiiline “-ış” ekinin getirildiğini görürüz.

Boğulan gencin yakınları  ağlaşıyorlar.  (işteş)
Özne                               Yüklem

Bu cümlede “ağlama” işi, birden fazla özne tarafından aynı anda ve birlikte yapılmaktadır. Bu nedenle “ağlaşmak” fiili, öznesine göre birlikte yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “ağla-” fiiline “-ş” ekinin getirildiğini görürüz.

Asansörde kalan çocuklar  bağrıştılar.  (işteş)
Özne                                 Yüklem

Bu örnekte “bağırma” işi, birden fazla özne tarafından aynı anda ve birlikte yapılmaktadır. Bu nedenle “bağrışmak” fiili, öznesine göre birlikte yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “bağır-” fiiline “-ış” ekinin getirildiğini görürüz.

c) Nitelikte Eşitlik Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller

Adlara “-leş” eki getirilerek türetilen ve “nitelikte eşitlik, bir durumdan başka bir duruma geçme, yeni bir görünüm kazanma” gibi anlamlar taşıyan fiillerdir.

Son birkaç yılda saçım tamamen beyazlaş.  (işteş)
                          Özne                Yüklem

Bu örnekte anlatılmak istenen; fiilin birden fazla özne tarafından yapılması değil, bir nitelikten, durumdan (siyah saç) başka bir niteliğe, duruma (beyaz saç) geçme anlamıdır. Cümledeki “beyazlaşmak” fiili, öznesine göre nitelikte eşitlik anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “beyaz” adına “-laş” ekinin getirildiğini görürüz.

Güneşte fazla kaldığın için style=”text-decoration: underline;”>yüzün iyice esmerleşmiş.  (işteş)
                                        Özne            Yüklem

Bu cümlede belirtilmek istenen; fiilin birden fazla özne tarafından yapılması değil, bir nitelikten, durumdan (beyaz bir ten) başka bir niteliğe (esmer bir ten) geçme anlamıdır. Cümledeki “esmerleşmek” fiili, öznesine göre nitelikte eşitlik anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “esmer” adına “-leş” ekinin getirildiğini görürüz.

Kürek ve kazma tutmaktan  elleri  nasırlaşmıştı.  (işteş)
                                         Özne      Yüklem

Bu örnekte belirtilmek istenen; fiilin birden fazla özne tarafından yapılması değil, bir nitelikten, durumdan (nasırsız, yumuşacık bir el) başka bir niteliğe (nasırlı el) geçme anlamıdır. Cümledeki “nasırlaşmak” fiili, öznesine göre nitelikte eşitlik anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “nasır” adına “-laş” ekinin getirildiğini görürüz.

(Ben)   Son  günlerde  biraz  halsizleştim.  (sesteş)
Gizli Özne                               Yüklem

Bu örnekte belirtilmek istenen; fiilin birden fazla özne tarafından yapılması değil, bir nitelikten, durumdan (canlı, güçlü bir insan) başka bir niteliğe (cansız, güçsüz bir insan) geçme anlamıdır. Cümledeki “halsizleşmek” fiili, öznesine göre nitelikte eşitlik anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise “halsiz” adına “-leş” ekinin getirildiğini görürüz.

NOT: Bazı fiillerdeki “ş” harfini, dilbilgisi kurallarına göre ayıramayız, daha doğru bir ifadeyle bir ek gibi düşünemeyiz. Buna rağmen bu tip fiillerde anlam yönünden güçlü bir işteşlik hissedilir.

güreşmek, savaşmak, barışmak, yarışmak, kavuşmak, konuşmak…

Turnuvadaki sporcular gayet centilmence yarıştılar.

Bu cümlede fiil “yarışmak”tır. Bu fiili ek-kök yönünden ayırmaya, parçalamaya çalışalım. “yarışmak” fiili, “yar” sözcüğüne “-ış” eki getirilerek ya da “yarı” sözcüğüne “-ş” eki getirilerek türetilmemiştir. Çünkü “yar” ve “yarı”nın “yarışmak” sözcüğüyle en ufak bir anlam ilgisi yoktur. “yarışmak” fiili, her ne kadar anlamca işteş görünse de “-iş” ekiyle türetilmediği için işteş değildir.

NOT: Bazı fiiller “” ekiyle türetildiği halde işteşlik anlamı taşımaz. Bu tip fiiller biçim ve görünüm olarak işteş fiile benzer,  fakat anlam yönünden işteş değildir.

Kardeşimin başparmağı kapıya sıkıştı.  
Akşama kadar ayakkabı mağazalarını dolaştım.

Fiilde Çatı

a) Öznesine Göre Fiil Çatıları

1. Etken Fiiller
2. Edilgen Fiiller
3. Dönüşlü Fiiller
4. İşteş Fiiller
a) Karşılıklı Yapma Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller
b) Birlikte Yapma Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller
c) Nitelikte Eşitlik Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller

b) Nesnesine Göre Fiil Çatıları

1.  Geçişli Fiiller
2.  Geçişsiz Fiiller
3.  Oldurgan Fiiller
4.  Ettirgen Fiiller