Gündelik yaşamda kullandığımız sözcüklerin Türkçe olup olmadığını yahut hangi dile ait olduğunu çoğu zaman merak etmişizdir. Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını kolayca anlayabiliriz; ancak hangi dile ait olduğunu anlamak sanıldığı kadar kolay değildir. Bunun için dünya dilleri üzerinde uzun yıllar  araştırma yapmak, daha doğrusu bir dilbilimci gibi ömrü bu işe adamış olmak gerekir.

Sponsor Bağlantılar


Bir dilin sözcük dağarcığında, komşu ülkelerin dillerinden geçmiş çok sayıda yabancı sözcük bulunur. Ülkeler bu konuda hangi önlemleri alırlarsa alsınlar, diller arasındaki sözcük alışverişinin önüne geçemezler. Özellikle iletişim teknolojisinin dudak uçuklatacak bir düzeye geldiği günümüzde, bunu başarmak bir hayli zordur.

Bu yazıyı okuduktan sonra çoğu kişi,  Türkçe sandığı pek çok sözcüğün aslında yabancı kökenli olduğunu yüreği burkularak görecektir. Daha şimdiden “Aaa, bu da mı Türkçe değilmiş!.. Yok canım, daha neler!.. Bu kadarı da fazla yaa!.. Bize ne kaldı!..” gibi yakınmaları duyar gibi oluyorum. 

Aklımıza takılan herhangi bir sözcüğün kökenini, hangi dile ait olduğunu öğrenmek için internetten faydalanabiliriz. Arama motoruna (google) “Türkçe sözlük” yazıp tıklarız. Karşımıza Türk Dil Kurumu’nun web sitesi çıkar. Güncel Türkçe Sözlük’e kökenini merak ettiğimiz sözcüğü yazarız. Oldukça kolay bir işlemle – klavyemizin bir iki tuşuna basarak – birkaç saniyede sözcüğün dilimize hangi dilden geçtiğini öğrenir, merakımızı gidermiş oluruz.   

Herhangi bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını nasıl anlarız?

Gayet kolay… Yapmamız gereken, Türkçenin ses özelliklerini, Türkçede hangi seslerin bulunup bulunmadığını belirten aşağıdaki birkaç kuralı dikkatlice okumak. Bu kuralları göz önünde bulundurarak bir sözcüğe baktığımızda, sözcüğün Türkçe olup olmadığını – yüzde yüz gibi kesin olmasa da – anlayabiliriz.

Türkçe Sözcüklerin Ses Özellikleri

*  Türkçe sözcükler büyük ünlü (kalınlık-incelik) uyumuna uyar.

Türkçede sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü (a, ı, o, u) varsa, sonraki hecelerde de kalın ünlü (a, ı, o, u) bulunur; ince ünlü (e, i, ö, ü) varsa, sonraki hecelerde de ince ünlü (e, i, ö, ü) bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir.

Kalın ünlüler: a, ı, o, u
İnce ünlüler: e, i, ö, ü

İlk hece                        Sonraki heceler               
a, ı, o, u  (kalın)    →     a, ı, o, u  (kalın)
e, i, ö, ü  (ince)     →     e, i, ö, ü  (ince)

sinema (Fransızca), sandalye (Arapça), mavi (Arapça), karizma (Fransızca)…

Yukarıdaki sözcükler büyük ünlü uyumuna aykırı olduğu için Türkçe değildir, dilimize başka dillerden geçmiş yabancı sözcüklerdir.

*  Türkçe sözcükler küçük ünlü (düzlük-yuvarlaklık) uyumuna uyar.

Türkçede düz ünlü (a, e, ı, i) bulunan bir heceden sonra yine düz ünlü (a, e, ı, i) gelir; yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) bulunan bir heceden sonra ya düz-geniş ünlü (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlü (u, ü) gelir. Buna küçük ünlü uyumu denir.

Düz ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü,

hece                                  Sonraki hece              
a, e, ı, i  (düz)             →     a, e, ı, i  (düz)
o, ö, u, ü  (yuvarlak)    →     a, e  (düz-geniş) /  u, ü  (dar-yuvarlak)

hamur (Arapça), memur (Arapça), marul (Rumca), kanun (Arapça)…

Yukarıdaki sözcükler küçük ünlü uyumuna aykırı olduğu için Türkçe değildir.

*  Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra o, ö bulunmaz.

doktor (Fransızca), horoz (Farsça), atom (Fransızca), aktör (Fransızca), maydanoz (Rumca), tiyatro (İtalyanca), rekor (Fransızca)…

*  Türkçe sözcüklerde uzun ünlü yoktur.

cezâ (Arapça), fedâ (Arapça), âlem (Arapça), âşık (Arapça)…

*  Türkçe sözcüklerde ince a (â) ünlüsü yoktur.

kâğıt (Farsça), kâtip (Arapça), rüzgâr (Farsça), hikâye (Arapça)…

*  Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.

kuaför (Fransızca), seans (Fransızca), saat (Arapça), aile (Arapça), şiir (Arapça), şair (Arapça), kauçuk (Fransızca)…

*  Türkçe sözcüklerde j sesi yoktur.

pijama (Fransızca), jeton (Fransızca), jilet, jandarma (İtalyanca), jüri (Fransızca)…

*  Türkçe sözcüklerde f sesi yoktur.

fakir (Arapça), fayton (Fransızca), fırın (Rumca), fasulye (Rumca), fındık (Arapça), fayda (Arapça), fizik (Fransızca), fatura (İtalyanca)…

*  Türkçe sözcüklerde h sesi yoktur.

hasta (Farsça), haydut (Arapça), hayvan (Arapça), hayat (Arapça), sabah (Arapça), hiza (Arapça), his (Arapça), hür (Arapça), hayal (Arapça)…

*  Türkçe sözcüklerin başında  l, r, ğ, c, m, n, v, z  ünsüzleri bulunmaz.

limon (Rumca), lale (Farsça), radyo (Fransızca), roman (Fransızca), rakam (Arapça), cevap (Arapça), cuma (Arapça), moral (Fransızca), mektup (Arapça), numara (İtalyanca), normal (Fransızca), vücut (Arapça), vaat (Arapça), viraj (Fransızca), zeytin (Arapça), zehir (Farsça), zaman (Arapça), zil (Farsça)…

*  Türkçe sözcüklerin başında iki ünsüz bulunmaz.

Tren (Fransızca), kral (Sırpça), kravat (Fransızca), spiker (Fransızca), spor (Fransızca), plaj (Fransızca), krema (İtalyanca), kredi (Fransızca), plan (Fransızca), prenses (Fransızca)…

*  Türkçe sözcüklerin kökünde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.

Millet (Arapça), dükkân (Arapça), bakkal (Arapça), madde (Arapça), sarraf (Arapça), seyyar (Arapça), cadde (Arapça), zerre (Arapça), sıhhat (Arapça)…

*  Türkçe sözcüklerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz.

Katalog (Fransızca), hac (Arapça), kod (Fransızca)…
Kitap (kitab – Arapça), mektup (mektub – Arapça), dolap (dolab – Arapça), ilaç (ilac – Arapça), talep (taleb –  Arapça)…

Yukarıda öğrendiğimiz kuralları birkaç sözcük üzerinde uygulayalım, incelediğimiz sözcüklerin neden Türkçe olmadığını görelim:

Jeton sözcüğü Türkçe midir?
Hayır değildir; çünkü,
* Büyük ünlü uyumuna uymaz. İlk hecesinde ince ünlü (e) var, sonraki hecede ince ünlü (e, i , ö, ü) gelmesi gerekirken kalın ünlü (o) gelmiş.
* Küçük ünlü uyumuna uymaz. Düz ünlü (e) bulunan bir heceden sonra, ya düz-geniş ünlü (a, e) ya da dar yuvarlak ünlü (u, ü) gelmesi gerekirken geniş yuvarlak ünlü (o) gelmiş.
* Türkçe sözcüklerin ilk hecesinden sonra o, ö bulunmaz.
* Türkçe sözcüklerde j sesi yoktur.
(Jeton sözcüğü dilimize Fransızcadan geçmiştir.)
 
Tiyatro sözcüğü Türkçe midir?
Hayır değildir; çünkü,
* Büyük ünlü uyumuna uymaz. İlk hecesinde ince ünlü (i) var, sonraki hecelerde ince ünlü (e, i , ö, ü) gelmesi gerekirken kalın ünlü (a, o) gelmiş.
* Küçük ünlü uyumuna uymaz. Düz ünlü (a) bulunan bir heceden sonra, ya düz-geniş ünlü (a, e) ya da dar yuvarlak ünlü (u, ü) gelmesi gerekirken
geniş yuvarlak ünlü (o) gelmiş.
* Türkçe sözcüklerin ilk hecesinden sonra o, ö bulunmaz.
(Tiyatro sözcüğü dilimize İtalyancadan geçmiştir.)

Millet sözcüğü Türkçe midir?
Hayır değildir; çünkü,
* Türkçe sözcüklerin başında m ünsüzü bulunmaz.
* Türkçe sözcüklerin kökünde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.
(Millet sözcüğü dilimize Arapçadan geçmiştir.)

Fasulye sözcüğü Türkçe midir?
Hayır değildir; çünkü,
* Büyük ünlü uyumuna uymaz. Sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü (a) var, sonraki hecelerde de kalın ünlü (a, ı, o, u) olması gerekirken, son hecede ince ünlü (e) kullanılmış.
* Küçük ünlü uyumuna uymaz. Düz ünlü (a) bulunan bir heceden sonra yine düz ünlü (a, e, ı, i) gelmesi gerekirken yuvarlak ünlü (u) gelmiş.
* Türkçe sözcüklerde f sesi yoktur.
(Fasulye sözcüğü dilimize Rumcadan geçmiştir.)

Limon sözcüğü Türkçe midir?
Hayır değildir; çünkü,
* Büyük ünlü uyumuna aykırıdır. Sözcüğün ilk hecesinde ince ünlü (i) var, sonraki hecede de ince ünlü (e, i, ö, ü) olması gerekirken kalın ünlü (o) gelmiş.
* Küçük ünlü uyumuna aykırıdır. Düz ünlü (i) bulunan heceden sonra yine düz ünlü (a, e, u, ü) gelmesi gerekirken yuvarlak ünlü (o) gelmiş.
* Türkçe sözcüklerin ilk hecesinden sonra o, ö bulunmaz.
* Türkçe sözcüklerin başında L bulunmaz.
(Limon sözcüğü dilimize Rumcadan geçmiştir.)

Aile sözcüğü Türkçe midir?
Hayır değildir; çünkü,
* Büyük ünlü uyumuna uymaz. Sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü (a) var, sonraki hecelerde de kalın ünlü (a, ı, o, u) olması gerekirken, ince ünlü (i, e) gelmiş.
* Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.
(Aile sözcüğü dilimize Arapçadan geçmiştir.)

Âlem sözcüğü Türkçe midir?
Hayır değildir; çünkü,
* Büyük ünlü uyumuna uymaz. İlk hecede kalın ünlü (â) var, sonraki hecede de kalın ünlü (a, ı, o, u) olması gerekirken ince ünlü (e) gelmiş.
* Türkçe sözcüklerde uzun ünlü yoktur.
(Âlem sözcüğü dilimize Arapçadan geçmiştir.)

Viraj sözcüğü Türkçe midir?
Hayır değildir; çünkü,
* Büyük ünlü uyumuna aykırıdır. Sözcüğün ilk hecesinde ince ünlü (i) var, sonraki hecenin de ince ünlülü (e, i, ö, ü) olması gerekir, fakat kalın ünlü (a) gelmiş.
* Türkçe sözcüklerin başında  v  ünsüzü bulunmaz.
* Türkçe sözcüklerde j sesi yoktur.
(Viraj sözcüğü dilimize Fransızcadan geçmiştir.)