Bülent Sakça

Kök Çeşitleri

Yazar: Bülent Sakça | 4 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Kökler sözcük türü bakımından ikiye ayrılır: ad kökleri, fiil kökleri. 1. Ad KökleriVarlıkları, kavramları, duyguları karşılayan ad soylu sözcüklerdir. şeker, iyi, diş, çiçek, demir, yas, kin… Ad köklerine “–mak, –mek” mastar ekini getiremeyiz. “şeker” → şeker–mek olmaz“çiçek” → çiçek–mek olmaz“ağaç” → ağaç–mak olmaz 2. Fiil KökleriHareket anlamı taşıyan sözcüklerdir. sus–, sev–, üz–, kaç–, çalış–, kork–, çürü–, işit–, ört–, kok–… Fiil köklerine “–mak, –mek” mastar ekini getirebiliriz. “sev–” → sev–mek olur“dök–” → dök–mek olur“vur–” → vur–mak olur NOT: Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da “–mak, –mek” mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), “mak, mek” diye okunur. “yırt–” (okunuşu: “yırtmak”)“çürü–” (okunuşu: “çürümek”) Fiil köklerini tek başına yazarsak, emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlemiş oluruz. “sus” → “Sen sus.” anlamına gelir.(Emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlenmiş.) “çık” → “Sen çık.” anlamına gelir. (Emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlenmiş.) Yansıma KöklerDoğadaki sesleri yansıtan ad soylu sözcüklerdir.Yansıma sözcükler, dildeki sesleri kullanarak doğadaki sesleri taklit etmek amacıyla yapılmıştır.NOT: Yansıma kökler, ad soylu sözcükler olduğu için “ad kökü” olarak kabul edilir. “me” (melemek) “hav” (havlamak) yansıma kök yansıma kök (ad kökü) (ad kökü) “vız” (vızıltı) “cız” (cızırtı) yansıma kök yansıma kök (ad kökü) (ad kökü) fıs (fısıltı), şır (şırıltı), çatır (çatırtı, çatırdamak), pat (patlamak), çın (çınlamak), hır (hırıltı), şangır (şangırtı), gıcır (gıcırtı,...

Devamını Oku

Sözcükte Yapı

Yazar: Bülent Sakça | 4 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Bitmiş bir binaya baktığımızda, bina gözümüze sanki bir bütünmüş, tek bir parçaymış gibi görünür. Fakat binanın yapılış aşamasını şöyle bir gözümüzde canlandırdığımızda, ilk bakışta bize tek parçaymış gibi görünen bu binanın, aslında çok sayıda yapı malzemesinden -kum, çimento, kireç, tuğla, demir, tahta, seramik…- oluştuğunu anlarız.Bir arabaya baktığımızda da durum aynıdır. Tek bir parça gibi görünen arabanın, şöyle bir düşündüğümüzde, aslında pek çok parçanın bir araya gelmesiyle oluşmuş bir “bütün” olduğunu anlarız. Gündelik yaşantımızda çevremizdeki insanlarla iletişim kurabilmek için çok sayıda sözcük kullanırız. Türkçe yapısına göre “eklemeli” bir dil olduğundan, sözcüklerle birlikte ekleri de yoğun biçimde kullanırız. Ekler, eklendiği sözcüğe her zaman bitişik yazılır, bu nedenle de sözcük ile ek/ler birbirine kaynaşır. Türkçedeki ekleri tam olarak bilmeyen bir kişi, çok sayıda ek almış bir sözcüğü, tek parçaymış gibi algılar. İşte “sözcükte yapı” konusu, sözcüklerin hangi parçalardan oluştuğunu, yapıldığını, türetildiğini; sözcüklere gelen eklerin çeşitlerini, kullanım amaçlarını inceler. Sözcükte yapı konusu, bize sözcükleri bir “bütün” olarak değil de “parça parça” görebilme becerisini kazandırır. Sözcükte Yapı Ekler I. Yapım Ekleri 1. Addan Ad Yapan Ekler2. Addan Fiil Yapan Ekler3. Fiilden Fiil Yapan Ekler4. Fiilden Ad Yapan Ekler II. Çekim Ekleri a) Ad Çekim Ekleri1. İyelik Ekleri2. Durum Ekleri3. Çokluk Eki (-lar, -ler) b) Fiil Çekim Ekleri1. Kip Ekleri2. Kişi Ekleri Kökler Kök Çeşitleri 1. Ad Kökleri2. Fiil KökleriYansıma KöklerSesteş KöklerOrtak Kökler Gövde Yapısına Göre Sözcükler 1. Basit Sözcükler2. Türemiş Sözcükler3. Birleşik...

Devamını Oku

Yapısına Göre Sözcükler

Yazar: Bülent Sakça | 4 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Basit Sözcükler Yapım eki almamış, kök durumundaki sözcüklere “basit sözcük” denir. Kök durumundaki sözcüklere çekim eki geldiğinde, sözcüğün yapısında bir değişme olmaz.diş dişler (diş – ler) dişlerim (diş – ler – im)basit basit K ç.e. basit K ç.e. ç.e. kork– korkmuşlar (kork – muş – lar)basit basit K ç.e. ç.e. Türemiş Sözcükler Yapım eki getirilerek türetilen yeni anlamlı sözcüklere “türemiş sözcük” denir.Türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki bulunur.Türemiş sözcüklere “gövde” de denir. NOT: Türemiş sözcüklerde, sözcüğün kökü ile gövdesi arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır. kök + yapım eki Kök + yapım eki + yapım eki …türemiş sözcük türemiş sözcük (gövde) (gövde) şarkıcı (şarkı–cı)soygun (soy–gun)örtülü (ört–ü–lü)görüştür– (gör–üş–tür–)sızla– (sızı–la–)sessizlik (ses–siz–lik)kırılgan (kır–ıl–gan)Türkçe (Türk–çe)kulaklık (kul–ak–lık)susa– (su–sa–)şakalaş– (şaka–laş–)çınlat– (çın–la–t–) Birleşik Sözcükler Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere “birleşik sözcük” denir. * Tür kayması yoluyla oluşan birleşik sözcüklerbiçerdöver, uyurgezer (insanlar) * Ses değişimi yoluyla oluşan birleşik sözcüklercumartesi (cuma ertesi), kahvaltı (kahve altı), sütlaç (sütlü aş), niçin (ne için), nasıl (ne asıl) * Anlam kayması yoluyla oluşan birleşik sözcükler Birinci sözcük anlamını kaybeder.sivrisinek, köpekbalığı, ateşböceği, Eskişehir İkinci sözcük anlamını kaybeder.Kafatası,...

Devamını Oku

Ekler

Yazar: Bülent Sakça | 3 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Tek başına hiçbir anlam taşımayan ve kullanılamayan, fakat kök ya da gövde durumundaki sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten veya eklendiği sözcüğe birtakım anlam ilgileri yükleyen anlamsız parçalara “ek” denir. Türkçe yapısına göre sondan eklemeli bir dildir. Türkçedeki bütün ekler, kökten sonra gelir. yorgunluk ( yor – gun – luk ) K ek ek Ekler “yapım ekleri” ve “çekim ekleri” olmak üzere iki çeşittir. Yapım ekleri, yeni sözcükler türetmeye yarar.Çekim ekleri, sözcüğün varolan anlamına “durum, aitlik, zaman, dilek, kişi” gibi yeni anlam ilgileri yükler. bak– → bakım (bak – ım) → bakımlı (bak – ım – lı) K y.e. K y.e. y.e. Yukarıda kök durumunda olan “bak–” fiiline “–ım” yapım eki getirilerek yeni bir anlam taşıyan “bakım” sözcüğü türetilmiştir. Gövde durumundaki “bakım” adına “–lı” yapım eki getirilerek yeni bir anlam taşıyan “bakımlı” sözcüğü türetilmiştir. Görüldüğü gibi yapım eklerinin görevi, sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türetmektir. git– → gittik → git – ti – k K ç.e. ç.e. Yukarıda kök durumundaki “git–” fiiline görülen geçmiş zaman eki ile 1. tekil kişi eki getirilmiştir. Sözcüğün anlamı, yine “gitmek”tir, sözcüğün anlamında hiçbir değişme olmamıştır. Sadece “git–” fiilinin var olan anlamına “zaman” ve “kişi” anlamları yüklenmiştir. Fiilin ne zaman ve kim tarafından yapıldığı belirtilmiştir. Yeni bir sözcük türetme söz konusu değildir. söz → sözlerinizi → söz – ler – i – niz – i K ...

Devamını Oku

Yapım Ekleri

Yazar: Bülent Sakça | 3 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Kök ya da gövde durumundaki sözcüklere getirilerek yeni sözcükler türetmeye yarayan eklerdir. Türkçede dört çeşit yapım eki vardır: 1. Addan Ad Yapan Ekler Kök ya da gövde durumundaki adlara gelerek onlardan yeni adlar türeten eklerdir. –lik (–lık, –lik, –luk, –lük)zeytinlik, taşlık, kayalık, odunluk, kömürlük, çöplük, gözlük, gelinlik, kulaklık, güzellik, çocukluk, iyilik, kötülük, dostluk, avukatlık, öğretmenlik, çiftçilik, doktorluk, yazlık, kışlık, kiralık, günlük, turşuluk –li (–lı, –li, –lu, –lü)akıllı, çizgili, sisli, bilgili, yağmurlu, Adanalı, Ankaralı, Kayserili, tatlı, saygılı, şekerli, tuzlu, yağlı, acılı, kokulu, naneli, taşlı, sopalı, hüzünlü, neşeli –siz (–sız, –siz, –suz, –süz)tatsız, tuzsuz, şekersiz, görgüsüz, işsiz, deneyimsiz, korkusuz, saygısız, ölümsüz, düşüncesiz, parasız, vefasız, tarafsız –ci (–cı, –ci, –cu, –cü, –çı, –çi, –çu, –çü)yalancı, yolcu, eskici, futbolcu, avcı, demirci, oduncu, dişçi, çiçekçi, eczacı, inatçı, kavgacı, şarkıcı, sanatçı, ülkücü, milliyetçi, siyasetçi –cil (–cıl, –cil, –cul, –cül, –çıl, –çil, –çul, –çül)bencil, insancıl, ölümcül, evcil, etçil, otçul –ce (–ca, –ce, –ça, –çe)Türkçe, İngilizce, Fransızca, Arapça, Çince, Rusça, bilmece, bulmaca, kesmece, seçmece, çekmece –cak (–cak, –cek)büyücek (büyük–cek), çabucak (çabuk–cak), yavrucak, oyuncak –cik (–cık, –cik, –cuk, –cük)sıcacık (sıcak–cık), ufacık (ufak–cık), bağcık, tosuncuk, maymuncuk –dem (–dam, –dem, –tam, –tem)gündem, yöntem, erdem –er (–ar, –er)ikişer, üçer, altışar, onar, yüzer, biner –deş (–daş, –deş, –taş, –teş)vatandaş, meslektaş, sırdaş, yoldaş, sesteş, adaş (ad–daş), kardeş (karın–daş), çağdaş, soydaş –k (–k, –ak, –ek)solak, ortak, başak, benek, topak –(i)msi (–(ı)msı, –(i)msi, –(u)msu, –(ü)msü)ekşimsi, pembemsi, sarımsı, acımsı, mavimsi –(i)mtırak yeşilimtırak, ekşimtırak, sarımtırak –in (–ın,...

Devamını Oku

Addan Ad Yapan Ekler

Yazar: Bülent Sakça | 3 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Kök ya da gövde durumundaki adlara gelerek onlardan yeni adlar türeten eklerdir. –lik (–lık, –lik, –luk, –lük)zeytinlik, taşlık, kayalık, odunluk, kömürlük, çöplük, gözlük, gelinlik, kulaklık, güzellik, çocukluk, iyilik, kötülük, dostluk, avukatlık, öğretmenlik, çiftçilik, doktorluk, yazlık, kışlık, kiralık, günlük, turşuluk –li (–lı, –li, –lu, –lü)akıllı, çizgili, sisli, bilgili, yağmurlu, Adanalı, Ankaralı, Kayserili, tatlı, saygılı, şekerli, tuzlu, yağlı, acılı, kokulu, naneli, taşlı, sopalı, hüzünlü, neşeli –siz (–sız, –siz, –suz, –süz)tatsız, tuzsuz, şekersiz, görgüsüz, işsiz, deneyimsiz, korkusuz, saygısız, ölümsüz, düşüncesiz, parasız, vefasız, tarafsız –ci (–cı, –ci, –cu, –cü, –çı, –çi, –çu, –çü)yalancı, yolcu, eskici, futbolcu, avcı, demirci, oduncu, dişçi, çiçekçi, eczacı, inatçı, kavgacı, şarkıcı, sanatçı, ülkücü, milliyetçi, siyasetçi –cil (–cıl, –cil, –cul, –cül, –çıl, –çil, –çul, –çül)bencil, insancıl, ölümcül, evcil, etçil, otçul –ce (–ca, –ce, –ça, –çe)Türkçe, İngilizce, Fransızca, Arapça, Çince, Rusça, bilmece, bulmaca, kesmece, seçmece, çekmece –cak (–cak, –cek)büyücek (büyük–cek), çabucak (çabuk–cak), yavrucak, oyuncak –cik (–cık, –cik, –cuk, –cük)sıcacık (sıcak–cık), ufacık (ufak–cık), bağcık, tosuncuk, maymuncuk –dem (–dam, –dem, –tam, –tem)gündem, yöntem, erdem –er (–ar, –er)ikişer, üçer, altışar, onar, yüzer, biner –deş (–daş, –deş, –taş, –teş)vatandaş, meslektaş, sırdaş, yoldaş, sesteş, adaş (ad–daş), kardeş (karın–daş), çağdaş, soydaş –k (–k, –ak, –ek)solak, ortak, başak, benek, topak –(i)msi (–(ı)msı, –(i)msi, –(u)msu, –(ü)msü)ekşimsi, pembemsi, sarımsı, acımsı, mavimsi –(i)mtırak yeşilimtırak, ekşimtırak, sarımtırak –in (–ın, –in, –un, –ün)yazın, kışın, güzün, demin, ansızın –kiakşamki (maç), yarınki (toplantı), dünkü (hava), evdeki (hesap), bitişikteki (komşu) –leyingeceleyin, sabahleyin, akşamleyin –sel (–sal, –sel)kumsal,...

Devamını Oku

Addan Fiil Yapan Ekler

Yazar: Bülent Sakça | 3 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Kök ya da gövde durumundaki adlara gelerek onlardan fiiller türeten eklerdir. –e (–a, –e)kana–, türe–, oyna– (oyun–a–), boşa–, tüne– –de (–da, –de)fısılda–, hışırda–, gıcırda–, gümbürde–, fokurda– –el (–l, –al, –el, –ıl, –il, –ul, –ül)azal–, düzel–, yönel–, çoğal– (çok–al–), daral–, doğrul–, eğril–, incel–, durul– –er (–r, –ar, –er)karar–, ağar– (ak–ar–), öner–, sarar– (sarı–ar–), yeşer– (yeşil–er–), morar– –ik (–ık, –ik, –uk, –ük)birik–, acık– (aç–ık–), gecik– (geç–ik–), gözük– –imse (–ımsa, –imse, –umsa, –ümse)benimse–, özümse–, azımsa– –kir (–kır, –kir, –kur, –kür)haykır–, fışkır–, püskür–, tükür–, hıçkır– –le (–la, –le)sula–, yükle–, dişle–, hatırla–, ekle–, yolla–, başla–, özetle–, ciltle–, avla–, ucuzla–, şişmanla–, yumurtla– (yumurta–la–), temizle–, gizle–, konakla–, zıpla–, ofla–, pufla–, patla–, gürle–, çınla–, mele–, havla– –len (–lan, –len)hastalan–, yaşlan–, güneşlen–, evlen–, sinirlen–, öfkelen–, kuşkulan– –leş (–laş, –leş)şakalaş–, dertleş–, haberleş–, sözleş–, katılaş–, uzaklaş–, buharlaş–, güzelleş– –se (–sa, –se)susa–, duraksa–, garipse–, önemse– Sözcükte Yapı Ekler I. Yapım Ekleri 1. Addan Ad Yapan Ekler 2. Addan Fiil Yapan Ekler 3. Fiilden Fiil Yapan Ekler 4. Fiilden Ad Yapan Ekler II. Çekim Ekleri a) Ad Çekim Ekleri 1. İyelik Ekleri 2. Durum Ekleri 3. Çokluk Eki (-lar, -ler) b) Fiil Çekim Ekleri 1. Kip Ekleri 2. Kişi...

Devamını Oku

Fiilden Fiil Yapan Ekler

Yazar: Bülent Sakça | 3 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Kök ya da gövde durumundaki fiillere gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir. –dir (–dır, –dir,–dur, –dür, –tır, –tir, –tur, –tür)güldür–, öldür–, sustur–, kandır–, yıktır–, kırdır–, söndür–, küstür–, bozdur–, çaldır–, uyandır–, bölüştür–, kaptır– –il (–ıl, –il, –ul, –ül)yırtıl–, kesil–, satıl–, açıl–, kırıl–, üzül–, bozul–, dökül–, sıkıl– –in (–n, –ın, –in, –un, –ün)giyin–, süslen–, korun–, taran–, kaşın–, yıkan–, övün– –ir (–ır, –ir, –ur, –ür)pişir–, doyur–, şişir–, düşür–, batır– –iş (–ş, –ış, –iş, –uş, –üş) dövüş–, buluş–, kaçış–, ağlaş–, anlaş–, dönüş–, boğuş–, çarpış– –tkurut–, boyat–, sıvat–, şaşırt–, başlat–, ödet–, kısalt–, dirilt– Sözcükte Yapı Ekler I. Yapım Ekleri 1. Addan Ad Yapan Ekler 2. Addan Fiil Yapan Ekler 3. Fiilden Fiil Yapan Ekler 4. Fiilden Ad Yapan Ekler II. Çekim Ekleri a) Ad Çekim Ekleri 1. İyelik Ekleri 2. Durum Ekleri 3. Çokluk Eki (-lar, -ler) b) Fiil Çekim Ekleri 1. Kip Ekleri 2. Kişi...

Devamını Oku

Fiilden Ad Yapan Ekler

Yazar: Bülent Sakça | 3 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Kök ya da gövde durumundaki fiillere gelerek onlardan adlar türeten eklerdir. –ce (–ca, –ce)düşünce, eğlence, söylence, sakınca –gen (–gan, –gen, –kan, –ken)kaygan, üretken, girişken, alıngan, kırılgan, sıkılgan, çalışkan, saldırgan, atılgan, konuşkan, unutkan, iletken, değişken, çekingen, girişken –ge (–ga, –ge, –ka, –ke)bilge, süpürge, kavurga, bölge, bileşke, gösterge –gi (–gı, –gi, –gu, –gü, –kı, –ki, –ku, –kü)atkı, askı, sürgü, çizgi, keski, çalgı, duygu, görgü, saygı, bilgi, sevgi, dergi, örgü, vurgu, salgı, vergi, bitki, yetki, bulgu, baskı –gin (–gın, –gin, –gun, –gün, –kın, –kin, –kun, –kün)üzgün, yorgun, bezgin, bitkin, seçkin, dalgın, şaşkın, olgun, küskün, durgun, pişkin, yangın, soygun, bozgun, bilgin –i (–ı, –i, –u, –ü) gezi, kazı, gömü, koşu, soru, korku, koku, örtü, yazı, doğu, batı, sayı, takı, artı, açı, ölü, sıkı, dolu –ici (–ıcı, –ici, –ucu, –ücü)yanıcı, dondurucu, patlayıcı, kalıcı, kesici, yazıcı, yıkıcı, kavurucu, satıcı, alıcı, verici, üzücü, sıkıcı, ısıtıcı, soğutucu, kırıcı, sürükleyici, besleyici, izleyici –ik (–k, –ak, –ek, –ık, –ik, –uk, –ük)durak, konak, tapınak, ölçek, uçak, batak, tarak, bıçak, kaçak, dilek, istek, yatak, adak, parlak, titrek, yıkık, düşük, sökük, yanık, yenik, uyuşuk, kırık, soğuk, dişlek, konuk, şımarık, ılık, öksürük, çürük –m (–m, –ım, –im, –um, –üm)yaşam, doğum, ölüm, üretim, tüketim, seçim, durum, gelişim, uçurum, bakım, onarım, biçim, kesim, alım, satım, dilim, içim, pişirim –n (–n, –ın, –in, –un, –ün)tütün, esin, basın, yayın, yığın, ekin, sorun, yazın, dizin, sayın –nç (–(ı)nç, –(i)nç, –(u)nç, –(ü)nç, –ç)bilinç, övünç, sevinç, basınç, inanç, korkunç, gülünç,...

Devamını Oku

Çekim Ekleri

Yazar: Bülent Sakça | 3 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Eklendiği sözcüğün var olan anlamına “durum, aitlik, zaman, dilek, kişi” gibi yeni anlam ilgileri yükleyen eklerdir.Yapım ekleri sözcük türetmeye yarar, çekim ekleri sözcük türetmez. a) Ad Çekim Ekleri 1. İyelik Ekleri Ad soylu sözcüklere gelerek varlığın kime ya da neye ait olduğunu belirten eklerdir.“iye” sözcüğünün anlamı “aitlik, sahiplik”tir. “iye”, “ait” ve “sahip” sözcükleri eş anlamlıdır. Şu üç cümle aynı anlamı ifade eder: Bu çantanın iyesi kim?Bu çantanın sahibi kim?Bu çanta kime ait? NOT: “iyelik” sözcüğünün anlamı, günlük yaşamda kullanmadığımız için çabuk unutulur. İyelik eklerini öğrenmek için ya da akılda tutabilmek için öncelikle bu sözcüğün anlamını iyice öğrenmeliyiz. Şunu anlatmaya çalışıyorum: “iyelik” sözcüğünü gördüğümüzde, zihnimizde hemen “aitlik” ve “sahiplik” sözcükleri canlanmalıdır. İyelik = aitlik = sahiplik Türkçede üçü tekil ve üçü çoğul olmak üzere toplam altı tane kişi zamiri vardır: ben, sen, o (tekil); biz, siz, onlar (çoğul). Adlara getirilen iyelik ekleri, bu altı kişi zamirinden herhangi birine ait olma anlamı kazandırır. “kolye” kolye – m (benim kolyem, kolye bana ait) 1. tekil iyelik eki kolye – n (senin kolyen, kolye sana ait) 2. tekil iyelik eki kolye – s – i (onun kolyesi, kolye ona ait) 3. tekil iyelik eki kolye – miz (bizim kolyemiz, kolye bize ait) 1. çoğul iyelik eki kolye – niz (sizin kolyeniz, kolye size ait) 2. çoğul iyelik eki kolye...

Devamını Oku

İyelik Ekleri

Yazar: Bülent Sakça | 3 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Ad soylu sözcüklere gelerek varlığın kime ya da neye ait olduğunu belirten eklerdir.“iye” sözcüğünün anlamı “aitlik, sahiplik”tir. “iye”, “ait” ve “sahip” sözcükleri eş anlamlıdır. Şu üç cümle aynı anlamı ifade eder: Bu çantanın iyesi kim?Bu çantanın sahibi kim?Bu çanta kime ait? NOT: “iyelik” sözcüğünün anlamı, günlük yaşamda kullanmadığımız için çabuk unutulur. İyelik eklerini öğrenmek için ya da akılda tutabilmek için öncelikle bu sözcüğün anlamını iyice öğrenmeliyiz. Şunu anlatmaya çalışıyorum: “iyelik” sözcüğünü gördüğümüzde, zihnimizde hemen “aitlik” ve “sahiplik” sözcükleri canlanmalıdır. İyelik = aitlik = sahiplik Türkçede üçü tekil ve üçü çoğul olmak üzere toplam altı tane kişi zamiri vardır: ben, sen, o (tekil); biz, siz, onlar (çoğul). Adlara getirilen iyelik ekleri, bu altı kişi zamirinden herhangi birine ait olma anlamı kazandırır. “kolye” kolye – m (benim kolyem, kolye bana ait) 1. tekil iyelik eki kolye – n (senin kolyen, kolye sana ait) 2. tekil iyelik eki kolye – s – i (onun kolyesi, kolye ona ait) 3. tekil iyelik eki kolye – miz (bizim kolyemiz, kolye bize ait) 1. çoğul iyelik eki kolye – niz (sizin kolyeniz, kolye size ait) 2. çoğul iyelik eki kolye – leri (onların kolyeleri, kolye onlara ait) 3. çoğul iyelik eki NOT: İyelik eki varlığın neye ait olduğu anlamını da verir. Varlığın sahibi, insan dışında başka bir varlık...

Devamını Oku

Durum Ekleri

Yazar: Bülent Sakça | 2 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

1. Belirtme (Yükleme) Durumu Eki (-ı, i, -u ,-ü)Pencereyi biraz açabilir misin?Ağaçtaki elmaları birer birer topladık.Ömer’i en son üç sene önce görmüştüm.NOT: Belirtme durumu eki “-i” ile 3. tekil iyelik eki “-i” birbirine karıştırılmamalıdır. “-i” ekini almış sözcüğün başına “onun” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı bir tamlama ortaya çıkıyorsa, bu ek 3. tekil iyelik ekidir; anlamlı bir tamlama yapılamıyorsa, bu ek belirtme durumu ekidir. Telefonu nerede bıraktığımı hatırlamıyorum. belirtme durumu eki onun telefonu (olmuyor) Telefonu dün okulda çalınmış. 3. tekil iyelik eki onun telefonu (oluyor) NOT: Belirtme durumu ekini almış sözcükler, cümlenin ögeleri konusunda “belirtili nesne” olur.Çamaşırları ne zaman yıkayacaksın?B.li Nesne 2. Yönelme (Yaklaşma) Durumu Eki (-a, -e)Yeni aldığımız koltuğa çocuklar çay dökmüşler.Otobüs otogara beş dakika önce girmiş.Bu sene yılın ilk karı Erzurum’a yağdı. NOT: Yönelme durumu ekini almış sözcükler, cümlenin ögeleri konusunda “dolaylı tümleç” veya “zarf tümleci” olur. Bir anda sahneye üç kişi fırladı. Dolaylı TümleçBu ödev akşama biter. Zarf Tümleci 3. Bulunma (Kalma) Durumu Eki (-da, de; -ta, te)Yaklaşık otuz yıldır Adana’da yaşıyoruz.Yıllarca bu koca evde yapayalnız yaşadı.Yarın sabah çarşıda buluşalım, olur mu? NOT: Bulunma durumu ekini almış sözcükler, cümlenin ögeleri konusunda “dolaylı tümleç” veya “zarf tümleci” olur. Plajda irili ufaklı taşlar vardı.Dolaylı Tümleç Arkadaşlarım bu acı günümde beni yalnız bırakmadılar. Zarf Tümleci NOT: “-de” eki bazen yapım eki olarak da kullanılır. Geçen sene sınıfın en gözde öğrencisi bendim. yapım eki Defter yok, kitap...

Devamını Oku

Çokluk Eki (-lar, -ler)

Yazar: Bülent Sakça | 2 Eyl 2009 | Dilbilgisi |

Adlara, “-lar, -ler” eki getirilerek çokluk anlamı verilir. öğrenciler, yıllar, sınavlar, kitaplar, çocuklar… NOT: Çokluk eki, eklendiği sözcüklere çokluk anlamının dışında farklı anlamlar da katabilir: Hafta sonu Ayçalar şehir dışına taşınacaklar. (aile) Beş yaşlarında bir çocuk kaybolmuş. (yaklaşık) Sabahları birer saat yürümelisin. (her) Seni dünyalar kadar seviyorum. (abartma) Ruslar, edebiyat sahasında oldukça başarılı. (millet) Bu diyar, Yunus’ların, Karacaoğlan’ların diyarıdır. (ve benzerleri) Sözcükte Yapı Ekler I. Yapım Ekleri 1. Addan Ad Yapan Ekler 2. Addan Fiil Yapan Ekler 3. Fiilden Fiil Yapan Ekler 4. Fiilden Ad Yapan Ekler II. Çekim Ekleri a) Ad Çekim Ekleri 1. İyelik Ekleri 2. Durum Ekleri 3. Çokluk Eki (-lar, -ler) b) Fiil Çekim Ekleri 1. Kip Ekleri 2. Kişi...

Devamını Oku

Kişi Ekleri

Yazar: Bülent Sakça | 29 Ağu 2009 | Dilbilgisi |

Fiillere gelerek hareketin hangi kişi tarafından yapıldığını belirten eklerdir.Kişi eki, kip ekinden sonra gelir. “yıkadım” → yıka – dı – m 1. tekil kişi eki Bu örnekte kişi eki “–m”, “yıka–” hareketinin kim tarafından yapıldığını belirtmiştir. Fiile kişi anlamı kazandırmıştır. “yıka–” fiili geçmişte 1. tekil kişi (ben) tarafından yapılmıştır. Kişi eki, kip ekinden sonra gelmiştir. “dökeceksin” → dök – ecek – sin 2. tekil kişi eki Bu örnekte kişi eki “–sin”, “dök–” hareketinin kim tarafından yapıldığını belirtmiştir. Fiile kişi anlamı kazandırmıştır. “dök–” fiili gelecek zamanda 2. tekil kişi (ben) tarafından yapılacaktır. Kişi eki, kip ekinden sonra gelmiştir. Kişi ekleri kiplere göre değişir. Türkçede dört çeşit kişi eki vardır. Birinci tip kişi ekleri; geniş zaman, şimdiki zaman, duyulan geçmiş zaman, gelecek zaman ve gereklilik kipleriyle kullanılır. 1. tekil kişi eki –im 1. çoğul kişi eki –iz2. tekil kişi eki –sin 2. çoğul kişi eki –siniz3. tekil kişi eki ― 3. çoğul kişi eki –ler İkinci tip kişi ekleri; görülen geçmiş zaman, ve şart kipleriyle kullanılır.1. tekil kişi eki –m 1. çoğul kişi eki –k2. tekil kişi eki –n 2. çoğul kişi eki –niz3. tekil kişi eki ― 3. çoğul kişi eki –ler Üçüncü tip kişi ekleri;...

Devamını Oku

Kökler

Yazar: Bülent Sakça | 29 Ağu 2009 | Dilbilgisi |

Sözcüğün anlam taşıyan en küçük parçasına “kök” denir. NOT: Kök ile sözcüğün bütünü arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır. “balıkçılar” (Yanlış) bal → balıkçılar kök anlam ilgisi yok “balıkçılar” (Doğru) balık → balıkçılar kök anlam ilgisi var NOT: Sözcükte bulunan tüm ekleri çıkardığımızda geriye kalan kısım “kök”tür. “kumsallarda” → kum – sal – lar – da kök y.e. ç.e. ç.e.“yaşlılık” → yaş – lı – lık kök y.e. y.e. NOT: Türkçede kökler genelde tek hecelidir, ancak hece sayısı birden fazla olan kökler de vardır. Tek heceli kökler: el, diş, av, su, dost, can, göz, söz, kes–, gör–, yak–, sev–İki heceli kökler : çiçek, ağaç, gölge, kadın, çocuk, çirkin, demir, temiz, hasta, şeker, kulak, vatan, işit–, oku–, Üç heceli kökler : pencere, kelebek, karınca, araba Bir sözcüğün kökünü nasıl buluruz? Çok kolay. “kuşkucu” sözcüğünün kökünü birlikte bulalım. Önce sözcüğün tamamını okuyalım. Zihnimizde bu sözcüğün anlamı belirdi: “her şeyden kuşkulanan kişi, şüpheci” Bu anlam zihnimizin bir köşesinde dursun. Sonra bu sözcükte anlam taşıyan daha küçük parçalar bulmaya çalışalım. Yani sözcüğü biraz küçültelim. “kuşku” sözcüğü anlam taşıyor: “kuşku, şüphe” Bulduğumuz küçük parça ile sözcüğün bütünü arasında anlam ilgisi olup olmadığına bakalım. “kuşku” ile “kuşkucu” sözcükleri arasında güçlü bir anlam ilgisi var. O halde çekinmeden şunu söyleyebiliriz: “kuşkucu” sözcüğü, “kuşku”dan türemiştir. Anlam taşıyan daha küçük parça olabilir düşüncesiyle aramaya devam edelim. Evet bir tane daha bulduk: “kuş” Şimdide...

Devamını Oku

Gövde

Yazar: Bülent Sakça | 28 Ağu 2009 | Dilbilgisi |

İçinde yapım eki bulunan sözcüklere “gövde” denir.Kök durumundaki sözcükler yapım eki aldığında “gövde” durumuna geçer.Gövde durumundaki sözcüklere “türemiş sözcük” de denir. çağ → çağdaş → çağdaşlıkkök gövde gövde çağ – daş çağ – daş – lık kök + y.e. kök + y.e. + y.e. Çekim eklerini alan kök durumundaki sözcükler, “gövde” değildir. Bu sözcükler yapısına göre “basit”tir. kuş kuşlar kuş – larkök gövde değil kök + ç.e.basit sözcük basit sözcük basit sözcük gövde değil, türemiş sözcük değil oku– okudum oku – du – mkök gövde değil kök + ç.e. + ç.e.basit sözcük basit sözcük basit sözcük gövde değil, türemiş sözcük değil Gövde durumundaki sözcükler “ad” ya da “fiil” olabilir. kitaplık (ad gövdesi) konuk (ad gövdesi) ad ad kana– (fiil gövdesi) söndür– (fiil gövdesi)fiil fiil Sözcükte Yapı Ekler * Yapım Ekleri * Çekim Ekleri Kökler Gövde Yapısına Göre...

Devamını Oku

Birleşik Sözcükler

Yazar: Bülent Sakça | 28 Ağu 2009 | Dilbilgisi |

Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere “birleşik sözcük” denir. * Tür kayması yoluyla oluşan birleşik sözcüklerbiçerdöver, uyurgezer (insanlar) * Ses değişimi yoluyla oluşan birleşik sözcüklercumartesi (cuma ertesi), kahvaltı (kahve altı), sütlaç (sütlü aş), niçin (ne için), nasıl (ne asıl) * Anlam kayması yoluyla oluşan birleşik sözcükler Birinci sözcük anlamını kaybeder.sivrisinek, köpekbalığı, ateşböceği, Eskişehir İkinci sözcük anlamını kaybeder.Kafatası, gökkuşağı, gözbebeği, gökyüzü Her iki sözcük anlamını kaybeder.hanımeli (çiçek), keçiboynuzu (bitki), aslanağzı (çiçek), suçiçeği (hastalık), akbaba (kuş) Birleşik sözcükler belirtisiz ad tamlaması biçiminde olabilir.gökkuşağı, hanımeli, aslanağzı, atasözü Birleşik sözcükler sıfat tamlaması biçiminde olabilir.Eskişehir, Uludağ, Akdeniz, sivrisinek, kırkayak, boşboğaz, açıkgöz, pisboğaz Birleşik sözcükler ad + fiil biçiminde olabilir.bilgisayar, uçaksavar, vatansever, imambayıldı, gecekondu, ağaçkakan, ateşkes, mirasyedi, gökdelen Birleşik sözcükler fiil + ad biçiminde olabilir.yanardağ, atardamar, akarsu Birleşik sözcükler fiil + fiil biçiminde olabilir.tutkal, çekyat, kapkaç, biçerdöver, uyurgezer Birleşik sözcükler yansıma sözcüklerden oluşabilir.gırgır, civciv, cızbız, hırgür, dırdır Sözcükte Yapı Yapısına Göre Sözcükler 1. Basit Sözcükler 2. Türemiş Sözcükler 3. Birleşik...

Devamını Oku

Dil Aileleri

Yazar: Bülent Sakça | 24 Ağu 2009 | Dilbilgisi |

Araştırmalar sonucunda dünyada 3000’in üzerinde dil olduğu saptanmıştır. Yeryüzündeki diller “yapı” ve “köken” bakımından şu şekilde sınıflandırılmıştır: Yapılarına Göre Diller Kökenlerine Göre Diller1. Tek Heceli Diller 1. Hint-Avrupa Dil Ailesi2. Bükümlü (Çekimli) Diller 2. Hami-Sami Dil Ailesi3. Eklemeli Diller 3. Çin-Tibet Dil Ailesi 4. Bantu Dil Ailesi 5. Ural-Altay Dil Ailesi YAPILARINA GÖRE DİLLER Dünya dilleri; dili oluşturan sözcüklerin, eklerin kuruluş ve işleyişleri gibi yapı bakımından gösterdikleri benzerliklerine göre üç gruba ayrılır: 1. Tek Heceli Diller Bu gruptaki dillerde her sözcük, tek heceden oluşur. Sözcüklerin yeri ve vurgusu çok önemlidir. Çok zengin bir vurgu ve tonlama sistemi vardır. Sözcükler ek almaz, çekime girmez. Sözcükler, cümle içinde yer değiştirmek ve başka sözcüklerle yan yana bulunmak suretiyle anlam farkı yaratır. Çince, Tibetçe tek heceli dillerdir. Çince → “ vo yav kan şu ” cümlenin çevirisi: “ ben istemek bakmak kitap ” cümlenin Türkçe söylenişi: “Ben kitap okumak istiyorum.” NOT: Tek heceli dillerde birleşik sözcükler dahi birbirinden ayrı yazılır: Çince → “ dien sı ci ” çevirisi: “ elektrik görme cihaz ” Türkçesi: “ televizyon ” 2. Bükümlü (Çekimli) Diller Bu gruba giren dillerde tek veya çok heceli kökler vardır. Yeni sözcükler türetilirken, sözcüklerin köklerindeki ünlüler değişir. Böylece köklerde bir iç kırılma meydana gelir. Sözcüğün kökündeki ünsüzlerden oluşan asıl sesler yeni sözcükte de korunur. Değişiklik ünlülerde olur. Bükümlü (çekimli) dillerin...

Devamını Oku

Gitme Desem…

Yazar: Bülent Sakça | 12 Ağu 2009 | Şiirler |

Senden ayrıyken Hayatın bir işkence olduğunu söylesem Bu ayrılığın Ölümden beter olduğunu Artık yeter desem Gözlerine bakıp Seni seviyorum Gitme n’olur gitme desem Gözlerime bakmanı istesem senden Sana olan aşkımın Damlacıklar halinde aktığını görsen Boynuma sarılıp Kalırım der misin Hafiften bir tuz tadı Hisseder misin dudaklarında Hayal eder misin denizi Sever misin onu Ben gibi Özler misin onu Denize hasret bir balıkçı gibi Balık olmak ister misin Belki de bir denizkızı Kana kana içmek için Bu sevgi damlacıklarını Bir ömür yaşam sürmek İster misin denizkızı Sevgi sarhoşu olmak Söylesene deniz tutar mı seni Güneşinle aydınlandığımı söylesem Ve...

Devamını Oku

Fareler ve İnsanlar Romanının Özeti (Olay Örgüsü)

Yazar: Bülent Sakça | 6 Ağu 2009 | Edebiyat |

Sıcak bir günün akşamında iki arkadaş -biri ufak tefek, diğeri iri yarı- çalışıp para kazanmak amacıyla Kaliforniya’nın Salinas Vadisi’ndeki bir çiftliğe doğru gider. Otobüs şoförü tembellik edip kendilerini çiftliğin beş kilometre kadar berisinde indirdiği için kalan yolu sıcakta yürümek zorunda kalırlar. İki arkadaştan iri yarı olanın adı, Lennie’dir. Lennie, zeka özürlüdür, görünüşü kocaman bir adam gibidir, fakat küçücük bir çocuğun zekasına sahiptir. Bir boğa kadar da güçlüdür. Fare, tavşan, köpek gibi hayvanları yumuşak tüylerinden dolayı okşamayı, mıncıklamayı sever, ancak güçlü parmaklarıyla farkında olmadan onları öldürür. Daha önce kuzeyde bir çiftlikte, sokaktan geçen bir kızın elbisesini okşamak istemiş, kız kaçmaya...

Devamını Oku

John Steinbeck’in Fareler ve İnsanlar Romanı

Yazar: Bülent Sakça | 6 Ağu 2009 | Edebiyat |

Ünlü Amerikan yazar John Steinbeck’in Fareler ve İnsanlar romanı, kendilerine ait küçük bir ev ve arazi satın alma hayaliyle Kaliforniya’nın Salinas Vadisi’ndeki bir çiftliğe çalışmaya giden iki arkadaşın ve çiftlikte çalışan diğer işçilerin karın tokluğuna verdikleri zorlu yaşam mücadelesini anlatır. Fareler ve İnsanlar romanın orijinal adı “The Mice and Men”dir. Roman, 1937 yılında yayımlanmıştır. 114 sayfalık bir metne sahiptir. (John Steinbeck, Fareler ve İnsanlar, Çev: Ayşegül Çetin Tekçe, Remzi Kitabevi, 6. Basım, Ekim 2004) İnceleme yazımızdaki metin alıntıları bu baskıdan yapılmıştır. 1902 yılında Kaliforniya’nın Salinas kasabasında doğan John Steinbeck, romanlarının çoğunda Kaliforniya’nın Salinas Vadisi’ndeki çiftliklerde çalışan tarım işçilerinin kötü...

Devamını Oku

Devlet Ana Romanının Özeti (Olay Örgüsü)

Yazar: Bülent Sakça | 4 Ağu 2009 | Edebiyat |

Devlet Ana Romanının Özeti (Olay Örgüsü) Mavro, kız kardeşi Liya ile, Ertuğrul Bey’in himayesinde bulunan Karacahisar topraklarında Issızhan adı verilen bir yolcu hanında yaşamaktadır. Kıbrıs Sen-Jean şövalyelerinden Notüs Gladyüs ve Uranha hana gelirler. Mavro silahlara ve silah kullanmaya aşırı derecede ilgili bir gençtir. Şövalye Notüs Gladyüs, Mavro’nun bu zaafından faydalanır, kendisini usta bir şövalye yapacağını söyler. Şövalye son derece kaba ve terbiyesiz biridir. Mavro’nun ablası Liya’ya sarkıntılık eder, onu zorla elde etmeye çalışır. Fakat bu emeline ulaşamaz. Liya, yastığın altından aldığı hançerin zehirli olduğunu söyleyerek şövalyeyi odasından çıkarmayı başarır. Şövalye Notüs Gladyüs, Uranha ve Keşiş Benito bataklığı geçerek Ertuğrul...

Devamını Oku

Kemal Tahir'in Devlet Ana Romanı

Yazar: Bülent Sakça | 4 Ağu 2009 | Edebiyat |

Devlet Ana Romanının Konusu Kemal Tahir’in Devlet Ana romanı, küçük bir göçebe aşiret beyliği durumundaki Söğüt Türklerinin çevresindeki düşmanlarla mücadele edip yeni yerler fethederek Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu gerçekleştirmesini anlatır. Romandaki olaylar 13. yüzyılın sonlarıyla 14. yüzyılın başlarında geçer. Bizanslıların ve Moğolların yozlaşmış tutumlarına karşı Osman Bey, fethettiği topraklardaki insanlara hiçbir baskı uygulamaz, sevgiyi, adaleti ve hoşgörüyü götürür. Kemal Tahir’in bu romanı yazma amacı, “Türkiye’de çökmüş bir imparatorluğun yarattığı aşağılık duygusunu silmek ve Osmanlı insan tipini, onun erdemlerini, devlet kurma yeteneğini belirtmek”tir. Devlet Ana romanı 1967 yılında yayımlanmış, 1968 Türk Dil Kurumu Roman Ödülü’nü kazanmıştır. Devlet Ana Romanının Kişileri Osman Bey: Orta boylu, fakat geniş omuzlu, kalın pazılıdır. Kollarının bacaklarının, gövdesine göre uzunluğu doğuştan iyi savaşçı, iyi binici olduğunu gösterir; çatık kaşları, kemerli burnu, köşeli çenesi, tuttuğunu koparma gücünü, biçimli ağzının ucundaki yumuşak gülümseme, gerektiği zaman insanların suçlarını bağışlama yeteneğini ortaya koyar. Yakışıklı olduğu kadar utangaçtır da. Karşısındakilere hiç zorlanmadan güven vermesi, öz konuşmasındandır. Akçakoca, Dündar Alp’e bey olarak niçin Osman’ı seçtiklerini şu şekilde açıklar: “Osman Bey bizi… bastırdı mı, ezdirdi mi? Utandırıp yere baktırdı mı, yok yoksul bıraktı mı?.. yiğitlik salt bilekle değil… yürek ister, akıl ister. Biz uyurken uyumadı bekledi, Osman Bey… yoksulluk geldi çattı, kimileri gibi cimriliğe vurmadı. Çıplağımızı giydirmeye, açımızı doyurmaya çalıştı gücü yetse de yetmese de… canımızı canı, ırzımızı ırzı saydı. On üç yaşından bu yana savaşlarda gördünüz, ölüm tırpanının vınladığı yerde başını eğdi mi?...

Devamını Oku

Kafiye (Uyak)

Yazar: Bülent Sakça | 23 Tem 2009 | Edebiyat |

Kafiye (Uyak) Nedir? Şiirlerde mısra sonlarındaki ses benzerliğine “kafiye” (uyak)” denir. Şiirin düz yazıdan ayrılan en belirgin özelliği kafiyeli söylenmesidir. Kafiye daha çok kulağa hitap eder. Kafiyeli bir şiir okunurken, belirli aralıklarla aynı seslerin tekrarlanması belli bir ahenk yaratır. Ahenk yönünden güçlü olan, kulağa hoş gelen şiirleri daha çabuk sever, dilimize dolarız.Kafiye, anlamca birbirinden farklı sözcükler ya da görev yönünden farklı olan ekler arasındaki benzerliğe denir. Redif ise, anlam ve görev yönünden aynı olan sözcük veya eklerdeki ses benzerliğine denir. NOT: Kafiye ve redif, her ikisi de mısra sonlarındaki ses benzerliğidir. Aralarındaki fark şu şekilde gösterilebilir: Kafiye – f a r k l ı ek, sözcük, anlam, görev Redif – a y n ı ek, sözcük, anlam, görev Kafiye (Uyak) Kafiye Çeşitleri * Yarım Kafiye * Tam Kafiye * Zengin Kafiye * Tunç Kafiye * Cinaslı Kafiye Redif Kafiye ve Redif Konusuna Ek Olarak Bilmemiz Gerekenler * Seci * Aliterasyon *...

Devamını Oku

Yarım Kafiye

Yazar: Bülent Sakça | 23 Tem 2009 | Edebiyat |

Yarım Kafiye Nedir? Mısra sonlarındaki tek ses (harf) benzerliğine “yarım kafiye” denir. Yürü bre Dadaloğlu’m yürü g i t Dertli dertli Çukurova yolun t u t Bunda suçum varsa Hakk’a tövbe e t t’ler yarım kafiye De ki gayrı bizim iller iniler Dadaloğlu Bir geliş var!.. Ne mübarek, ne garib âlem bu!.. Hava boydan boya binlerce hayaletle dolu… u’lar yarım kafiye Yahya Kemal Beyatlı Senin yazın kış a benzer Bir sevdalı baş a benzer ş’ler yarım kafiye Çok içmiş sarhoş a benzer -a benzer’ler redif Duman eksilmeyen dağlar Anonim Koyun verdi kuzu verdi süt verdi Yemek verdi ekmek verdi et verdi t’ler yarım kafiye Kazma ile döğmeyince kıt verdi verdi’ler redif Benim sadık yârim kar topraktır Âşık Veysel Şimdi ay bir serv-i simindir s u d a u’lar yarım kafiye Esme ey bad, esme canan u y k u d a da’lar redif Yahya Kemal Beyatlı Üstümüzden gelen boran kış gibi Yavru şahin pençesinde kuş gibi ş’ler yarım kafiye Seherin sabahındaki düş gibi gibi’ler redif Çağırta bağırta aldı dert beni Pir Sultan Abdal Varayım da mezarına v a r a y ı m Başucunda el kavuşup d u r a y ı m r’ler yarım kafiye Bıktınmıydı benden deyip s o r a y ı m ayım’lar redif Mezarına giden yollar iniler Dadaloğlu Kafiye (Uyak) Kafiye Çeşitleri * Yarım...

Devamını Oku

Tam Kafiye

Yazar: Bülent Sakça | 23 Tem 2009 | Edebiyat |

Tam Kafiye Nedir? Mısra sonlarındaki iki ses (harf) benzerliğine “tam kafiye” denir. Benim gönlüm bir kelebek Dolaşıyor çiçek çiçek Tükenecek ömrü böyle ek’ler tam kafiye Çırpınarak, titreyerek Orhan Seyfi Orhon Ölmek kaderde var, bize ürküntü vermiyor; Lakin vatandan ayrılışın ıztırabı zor. or’lar tam kafiye Yahya Kemal Beyatlı Hânedan kişiler hep yoksul olmuş Düşman kapısında bağlı kul olmuş ul’lar tam kafiye O nazlı gelinler şimdi dul olmuş olmuş’lar redif Cemiyet dağılmış, canan kalmamış Rıza Tevfik Bölükbaşı Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol ol’lar tam kafiye Yahya Kemal Beyatlı Susuzluktan bunalmış uçamazken s e r ç e l e r, Tozlu sokaklar gibi tutuşup alevlerden çe’ler tam kafiye Bodur ağaçlar ile bomboş kalmış b a h ç e l e r! ler’ler redif Halit Fahri Ozansoy Kaplamış gözümün gördüğü her ufku Umutsuz, zifiri bir gece, bir korku. ku’lar tam kafiye Ahmet Muhip Dranas NOT: Arapça ve Farsça sözcüklerde tek bir uzun ünlü (â, î, û) ile yapılan kafiyeler da tam kafiye olarak kabul edilir. Ne aceb eylese esrâr-ı derûnun ifşâ Goncadan söz getirir bülbül-i şeydâya sabâ â’lar tam kafiye Nedim (Çılgın bülbüle goncadan haber getiren sabah rüzgârı, gönül sırlarını açsa buna şaşılır mı?) Sabrum alup felek mana yüz min belâ virür â’lar tam kafiye Az olsa bir meta’ ana il...

Devamını Oku

Zengin Kafiye

Yazar: Bülent Sakça | 22 Tem 2009 | Edebiyat |

Zengin Kafiye Nedir? Mısra sonlarındaki üç veya daha fazla ses (harf) benzerliğine “zengin kafiye” denir. Nasıl duvarda değişmeksizin durursa resim Nasıl güzelse Boğaz her saatte, her mevsim sim’ler zengin kafiye Faruk Nafiz Çamlıbel Can bedenden ayrılacak Tütmez baca yanmaz ocak Selâm olsun kucak kucak cak’lar zengin kafiye Dostlar beni hatırlasın Âşık Veysel Üstünde gökyüzü, ufuklara karşı. Senin her yer: caddeler, meydan, çarşı… arşı’lar zengin kafiye Kardeşim nefes alıyorsun ya! Ziya Osman Saba Olur mu, dünyaya indirsem kepenk: Gözyaşı döksem, Nuh tufanına denk? enk’ler zengin kafiye Necip Fazıl Kısakürek Ertesi gün başladı gün doğmadan yolculuk Soğuk bir mart sabahı… Buz tutuyor her soluk luk’lar zengin kafiye Faruk Nafiz Çamlıbel Yol onun, varlık onun, gerisi hep angarya; Yüzüstü çok süründün, ayağa kalk, Sakarya! arya’lar zengin kafiye Necip Fazıl Kısakürek NOT: Arapça ve Farsça sözcüklerde bir ünsüz ve bir uzun ünlü (â, î, û) ile yapılan kafiyelar da zengin kafiye sayılır. Efendimsin cihânda i’t i b â r ı m varsa sendendir Miyân-ı âşıkanda i ş t i h â r ı m varsa sendendir Şeyh Galip (Efendimsin, dünyada bir saygınlığım varsa sendendir. Âşıklar arasında bir ünüm varsa sendendir.) âr’lar zengin kafiye, -ım varsa sendendir’ler redif Gönülde min gamum vardur ki pinhân eylemek olmaz Bu hem bir gam ki el ta’nından efgân eylemek olmaz Fuzûlî (Gönlümde binlerce derdim var, gizleyemiyorum. Herkes ayıplayacak diye de...

Devamını Oku

Tunç Kafiye

Yazar: Bülent Sakça | 22 Tem 2009 | Edebiyat |

Tunç Kafiye Nedir? Kafiyeyi oluşturan sözcüklerden biri diğerinin içinde geçiyorsa buna “tunç kafiye” denir. Bursa’da eski bir cami avlusu Mermer şadırvanda şakırdayan su su’lar tunç kafiye (tam kafiye) Ahmet Hamdi Tanpınar Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var var’lar tunç kafiye (zengin kafiye) Mehmet Âkif Ersoy Her şey akar, su tarih, yıldız, insan ve fikir; Oluklar çift; birinden nur akar; birinden kir. kir’ler tunç kafiye (zengin kafiye) Necip Fazıl Kısakürek Durgunlaşıp engin, silinirken k ı r ı ş ı k l a r, ışıklar’lar tunç kafiye Oklar gibi fışkırmada her yandan ı ş ı k l a r… (ışık’lar zengin kafiye, lar’lar redif) Orhan Seyfi Orhon Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın Siper et gövdeni, dursun bu hayasızca akın akın’lar tunç kafiye (zengin kafiye) Mehmet Âkif Ersoy Düşmanın sitemi yürekler e z e r İnsan bu kahr ile canından b e z e r ezer’ler tunç kafiye Gülşende yabancı köpekler g e z e r ( ez’ler tam kafiye, er’ler redif ) Erler meydanında insan kalmamış Rıza Tevfik Bölükbaşı Kafiye (Uyak) Kafiye Çeşitleri * Yarım Kafiye * Tam Kafiye * Zengin Kafiye * Tunç Kafiye * Cinaslı Kafiye Redif Kafiye ve Redif Konusuna Ek Olarak Bilmemiz Gerekenler * Seci * Aliterasyon *...

Devamını Oku

Cinaslı Kafiye

Yazar: Bülent Sakça | 22 Tem 2009 | Edebiyat |

Cinaslı Kafiye Nedir? Yazılışları aynı, anlamları farklı olan sözcüklerle yapılan kafiyeye “cinaslı kafiye” denir. Niçin kondun a bülbül Kapımdaki asmaya asmaya’lar cinaslı kafiye Ben yârimden ayrılmam Götürseler asmaya Aceb insaf eder mi Söylesem yâre derdim yâre derdim / yâr ederdim cinaslı kafiye Bir münasip yâr olsa Kendime yâr ederdim Bilmem ki yaz mı gelmiş Niçin açmış gül erken gül erken / gülerken cinaslı kafiye Aklımı kayıp ettim Nazlı yârim gülerken Budala Bülbül konar bu dala bu dala / budala cinaslı kafiye Olmuşum yâr delisi Bana derler budala Dönülmez akşamın ufkundayız vakît çok geç, Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç. geç’ler cinaslı kafiye Yahya Kemal Beyatlı Kafiye (Uyak) Kafiye Çeşitleri * Yarım Kafiye * Tam Kafiye * Zengin Kafiye * Tunç Kafiye * Cinaslı Kafiye Redif Kafiye ve Redif Konusuna Ek Olarak Bilmemiz Gerekenler * Seci * Aliterasyon *...

Devamını Oku

Redif

Yazar: Bülent Sakça | 22 Tem 2009 | Edebiyat |

Redif Nedir? Anlam ve görev yönünden aynı olan ek veya sözcüklerin mısra sonlarında tekrarlanmasına “redif” denir. NOT: Redif, kafiyeden sonra gelir. Bir gül mahzun durur bahçede Yaprakları yorgun. Sen pembe güllerin en pembesi! gun’lar redif Hasta solgun. Cahit Külebi Garibim namıma Kerem diyorlar Aslı’mı el almış harem diyorlar rem’ler zengin kafiye Hastayım derdime verem diyorlar diyorlar’lar redif Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış’ım ben Faruk Nafiz Çamlıbel Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun arı’lar zengin kafiye Kuşların, çiçeklerin diyarı olsun olsun’lar redif Cahit Sıtkı Tarancı Uzaktan gelirken derin a k i s l e r Kapadı geçtiğim yolları s i s l e r is’ler tam kafiye Tutuştu içimde birikmiş h i s l e r ler’ler redif Gönlümü o kadar temiz bıraktı Orhan Seyfi Orhon Kafiye (Uyak) Kafiye Çeşitleri * Yarım Kafiye * Tam Kafiye * Zengin Kafiye * Tunç Kafiye * Cinaslı Kafiye Redif Kafiye ve Redif Konusuna Ek Olarak Bilmemiz Gerekenler * Seci * Aliterasyon *...

Devamını Oku

Seci

Yazar: Bülent Sakça | 12 Tem 2009 | Edebiyat |

Seci Nedir? Düz yazıda, cümlelerin ya da bir cümle içinde birden çok sözcüğün sonlarındaki ses benzerliğine “seci” denir. NOT: Seci, düz yazıda (nesirde) kullanılan kafiyedir. İlâhi, kabul senden, red senden; şifâ senden derd senden… İlâhi, iman verdin, daim eyle; ihsan verdin, kaim eyle. İlâhi her neyi gülzâr ettinse anı ittim, ilâhi elime her ne sundunsa anı tuttum; ilâhi gönlüm oduna ne yaktınsa o tüter, ilâhi vücudum bahçesine ne diktinse o biter. İlâhi! Dil verdin, zikrinden ayırma; gönül verdin fikrinden çevirme. Sinan Paşa Yukarıdaki metin bir düz yazı örneğidir; bu nedenle bu cümlelerde bulunan ses benzerliklerine “seci” denir. Kafiye (Uyak) Kafiye Çeşitleri * Yarım Kafiye * Tam Kafiye * Zengin Kafiye * Tunç Kafiye * Cinaslı Kafiye Redif Kafiye ve Redif Konusuna Ek Olarak Bilmemiz Gerekenler * Seci * Aliterasyon *...

Devamını Oku

Aliterasyon

Yazar: Bülent Sakça | 12 Tem 2009 | Edebiyat |

Aliterasyon Nedir? Şiirde aynı ünsüz harflerin tekrarlanmasıyla oluşan ahenge “aliterasyon” denir. Ak tolgalı beylerbeyi haykırdı: İlerleBir yaz günü geçtik Tuna’dan kafilelerle Yukarıdaki dizelerde l seslerinin tekrarıyla belli bir ahenk sağlanmıştır. Burada “aliterasyon” sanatı vardır. Dağlar ağarırken konuşurduk tepelerde Sen nerde, o fecrin ağaran dağları nerde Yukarıdaki dizelerde r seslerinin tekrarıyla belli bir ahenk sağlanmıştır. Burada “aliterasyon” sanatı yapılmıştır. Aliterasyon Örnek Şiir BENDEKİ BEN Bağrıma bastığım bahar bakışlımBeni benliğine bin bağla bağlaBusen buram buram bendeki bendeBeni benliğine bin bağla bağla Beleye beleye beyaza boyaBuzullar boşalsın boydan bir boyaBezmişken bulmuşum bakılmaz boyaBeni benliğine bin bağla bağla Besmeleyle başla batılı bırakBeyhudelik bozar biçimin berrakBolluk bereketle ballandırarakBeni benliğine bin bağla bağla Benzersiz bestemsin berceste bademBuğulu bakışın bademde bademBağımda bülbülüm bahçemde bademBeni benliğine bin bağla bağla Başaksın bağrımda beslediğimsinBohçamı buketle bezediğimsinBiçare birebir beklediğimsinBeni benliğine bin bağla bağla GÜLTEN ERTÜRK (GÜLTEN SULTAN) 88 tane B harfi kullanılarak ALİTERASYON yapılmıştır. Koşma tipi kafiye düzeniyle yazılmıştır. 6+5=11 hece ölçüsü kullanılmıştır. Bütün kelimeler B harfi ile başlamaktadır. Gülten Ertürk’e (GÜLTEN SULTAN) ait HARFLERİN DANSI (şiirlerin tümü asonans ve aliterasyon olan şiirlerden oluşması ve 29 harfe asonans ve aliterasyon yapılması bakımından Türk edebiyatında ve dünyada bir ilk özelliğini taşımaktadır) kitabından alınmıştır. Kafiye (Uyak) Kafiye Çeşitleri * Yarım Kafiye * Tam Kafiye * Zengin Kafiye * Tunç Kafiye * Cinaslı Kafiye Redif Kafiye ve Redif Konusuna Ek Olarak Bilmemiz Gerekenler * Seci * Aliterasyon *...

Devamını Oku

Asonans

Yazar: Bülent Sakça | 12 Tem 2009 | Edebiyat |

Asonans Nedir? Şiirde aynı ünlü harflerin tekrarlanmasıyla oluşan ahenge “asonans” denir.Anlattı uzun uzun Şehrin uğultusundan usanmış ruhumuzun Yukarıdaki dizelerde u seslerinin tekrarıyla belli bir ahenk sağlanmıştır. Burada “asonans” sanatı yapılmıştır. Asonans Örnek Şiir EMEKLE Erenler efelenmez eserek elden eleEmekle evlek evlek eken erer emeleEnselese elemler erene elce elverEreceksen eğlenme, eserle er emele Gülten Ertürk (GÜLTEN SULTAN) 59 tane “E” harfi kullanılarak ASONANS yapılmıştır. E’den başka sesli harf kullanılmamıştır. Mani tipi kafiye düzeni 7+7=14 hece ölçüsü ile yazılmıştır. Gülten Ertürk’e (GÜLTEN SULTAN) ait HARFLERİN DANSI (şiirlerin tümü asonans ve aliterasyon olan şiirlerden oluşması ve 29 harfe asonans ve aliterasyon yapılması bakımından Türk edebiyatında ve dünyada bir ilk özelliğini taşımaktadır) kitabından alınmıştır. Kafiye (Uyak) Kafiye Çeşitleri * Yarım Kafiye * Tam Kafiye * Zengin Kafiye * Tunç Kafiye * Cinaslı Kafiye Redif Kafiye ve Redif Konusuna Ek Olarak Bilmemiz Gerekenler * Seci * Aliterasyon *...

Devamını Oku

Ses Olayları

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Türkçe yapısına göre sondan eklemeli bir dildir. Gündelik yaşantımızda dili kullanırken, sözcüklere çeşitli ekler getiririz. İşte, sözcüklerle eklerin birleşimi sırasında bazı seslerde düşme, türeme, değişme gibi birtakım olaylar meydana gelir. Bunlara “ses olayları” denir.ÜNLÜ DÜŞMESİ (Hece Düşmesi) Türkçede her hecede bir ünlü bulunur. Bu nedenle ünlü düşmesinin olduğu yerde aynı zamanda hece sayısı da düşer. devamı… ÜNSÜZ DÜŞMESİ Kimi sözcüklerde türetme ve birleştirme sırasında “ünsüz düşmesi” görülür. devamı… ÜNLÜ TÜREMESİ “-cık, -cik” ekiyle sözcük türetirken, sözcükte ve ekte bulunmayan fazladan bir ünlü ortaya çıkar. Bu olaya “ünlü türemesi” denir. devamı… ÜNSÜZ TÜREMESİ Bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya başka sözcüklerle birleşirken, sözcüğün sonundaki ünsüz ikizleşir. Bu olaya “ünsüz türemesi” denir. devamı… KAYNAŞTIRMA Türkçede sözcüklere ekler getirilirken, bazen sözcük ile ek arasına yardımcı (kaynaştırıcı) sesler girer. Bu olaya “kaynaştırma” denir. devamı… ÜNSÜZ YUMUŞAMASI “p, ç, t, k” sert ünsüzleriyle biten sözcük veya eklere, ünlüyle başlayan bir ek ya da sözcük getirildiğinde bu ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g-ğ” biçimlerine dönüşür. Bu olaya “ünsüz yumuşaması” denir. devamı… ÜNSÜZ BENZEŞMESİ Sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten sözcüklerden sonra getirilen eklerin ilk harfi sert ünsüz olur. Sözcüğün son ünsüzü ile getirilen ekin ilk ünsüzü sertlik yönünden birbirine benzer, uyum sağlar. Bu kurala “ünsüz benzeşmesi” denir. devamı… “n – b” ÇATIŞMASI Sözcük içinde, dudak ünsüzü “b”nin, kendisinden önce gelen diş ünsüzü “n”yi, çıkış yeri bakımından kendisiyle aynı olan...

Devamını Oku

Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Türkçede her hecede bir ünlü bulunur. Bu nedenle ünlü düşmesinin olduğu yerde aynı zamanda hece sayısı da düşer. * İkinci hecesinde dar ünlü bulunan kimi sözcükler ünlüyle başlayan ek aldığında ünlü düşmesi (hece düşmesi) görülür. NOT: Ünlü düşmesini yazıda göstermemek bir yazım yanlışıdır. sabır – ım → sabrım (doğru) sabırım (yanlış) ünlü düşmesi burun – u → burnu (doğru) burunum (yanlış) ünlü düşmesi nesil – i → nesli (doğru) nesili (yanlış) ünlü düşmesi gönül – üm → gönlüm (doğru) gönülüm (yanlış) ünlü düşmesi * Ad ile yardımcı fiilden oluşan bazı birleşik fiillerde “ünlü düşmesi” görülür. Bu tip birleşik fiillerde ünlü düşmesini yazıda göstermemek ve ad ile yardımcı fiili ayrı yazmak bir yazım yanlışıdır. Ad Yard. Fiilşükür et– → şükret– (doğru) şükür et– (yanlış) ünlü düşmesi kayıp ol– → kaybol– (doğru) kayıp ol– (yanlış) ünlü düşmesi (* ünsüz yumuşaması: p › b) * Yapım ekleriyle sözcük türetilirken bazen “ünlü düşmesi” görülür. sıyır- – ık → sıyrık (doğru) sıyırık (yanlış) ünlü düşmesiayır- – ım → ayrım (doğru) ayırım (yanlış) ünlü düşmesisarı – ar– → sarar– (doğru) sarıar– (yanlış) ünlü düşmesikavur- – ul– muş → kavrulmuş (doğru) kavurulmuş (yanlış) ünlü düşmesisavur- – ul– an → savrulan (doğru) savurulan (yanlış) ünlü düşmesi * Bazı birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında “ünlü düşmesi” görülür. pazar ertesi → pazartesikayın ana → kaynana ne için → niçin ne asıl → ...

Devamını Oku

Ünsüz Düşmesi

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Kimi sözcüklerde türetme ve birleştirme sırasında “ünsüz düşmesi” görülür. küçük – cük → küçücük ünsüz düşmesi ufak – cık → ufacık ünsüz düşmesi yüksek – l → yüksel– ünsüz düşmesi alçak – l → alçal– ünsüz düşmesi seyrek – l → seyrel– ünsüz düşmesi ad – daş → adaş ünsüz düşmesi ast – teğmen → asteğmen ünsüz düşmesi üst – teğmen → üsteğmen ünsüz düşmesi Ses Olayları Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)Ünsüz DüşmesiÜnlü TüremesiÜnsüz TüremesiKaynaştırma a. Kaynaştırma Ünsüzleri b. Koruyucu Ünsüz c. Zamir n’si (Adıl n’si)Ünsüz YumuşamasıÜnsüz Benzeşmesi“n – b” ÇatışmasıÜnlü...

Devamını Oku

Ünlü Türemesi

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

“-cık, -cik” ekiyle sözcük türetirken, sözcükte ve ekte bulunmayan fazladan bir ünlü ortaya çıkar. Bu olaya “ünlü türemesi” denir. sözcük ekdar – cık → daracık ünlü türemesi az – cık → azıcık ünlü türemesi genç – cik → gencecik ünlü türemesi (* ünsüz yumuşaması) * Bazı sözcükler pekiştirilirken (anlamca güçlendirilirken) “ünlü türemesi” olur. sözcük pekiştirilmiş sözcüksağlam → sa – p – a – sağlam ünlü türemesi yalnız → ya – p – a – yalnız ünlü türemesi gündüz → gü – p – e – gündüz ünlü türemesi Ses Olayları Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)Ünsüz DüşmesiÜnlü TüremesiÜnsüz TüremesiKaynaştırma a. Kaynaştırma Ünsüzleri b. Koruyucu Ünsüz c. Zamir n’si (Adıl n’si)Ünsüz YumuşamasıÜnsüz Benzeşmesi“n – b” ÇatışmasıÜnlü...

Devamını Oku

Ünsüz Türemesi

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya başka sözcüklerle birleşirken, sözcüğün sonundaki ünsüz ikizleşir. Bu olaya “ünsüz türemesi” denir. * Bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında “ünsüz türemesi” görülür. hak – ım → hakkım ünsüz türemesi şık – ı → şıkkı ünsüz türemesi * Ad ile yardımcı fiilden oluşan bazı birleşik fiillerde “ünsüz türemesi” görülür. Ad Yard. Fiilaf et– → affet– ünsüz türemesi his et– → hisset– ünsüz türemesi NOT: Ad ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiillerde, birleşme sırasında ünsüz türemesi olursa, bu tip birleşik fiiller bitişik yazılır. Bunları ayrı yazmak bir yazım yanlışıdır. affetmek (doğru) af etmek (yanlış)reddetmek (doğru) ret etmek (yanlış)zannetmek (doğru) zan etmek (yanlış) Ses Olayları Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)Ünsüz DüşmesiÜnlü TüremesiÜnsüz TüremesiKaynaştırma a. Kaynaştırma Ünsüzleri b. Koruyucu Ünsüz c. Zamir n’si (Adıl n’si)Ünsüz YumuşamasıÜnsüz Benzeşmesi“n – b” ÇatışmasıÜnlü...

Devamını Oku

Kaynaştırma

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Türkçede sözcüklere ekler getirilirken, bazen sözcük ile ek arasına yardımcı (kaynaştırıcı) sesler girer. Bu olaya “kaynaştırma” denir. NOT: “Kaynaştırma” olayının olduğu yerde aynı zamanda “ünsüz türemesi” de vardır. Çünkü sözcük ile ekte bulunmayan bir ses (kaynaştırma ünsüzleri) ortaya çıkmıştır. Kaynaştırma olayı değişik biçimlerde görülür: a) Kaynaştırma Ünsüzleri Türkçenin ses özelliklerine göre, iki ünlü yan yana gelemez. Ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, sözcük ile ek arasına “y, ş, s, n” ünsüzlerinden biri getirilerek kaynaştırma yapılır. Kaynaştırma ünsüzleri: y, ş, s, n ( y a ş a s ı n ) Sözcük Ekbahçe – e → bahçeyesofra – ı → sofrayıçınla – acak → çınlayacakyürü – erek → yürüyerekanla – an → anlayan kaynaştırma (*ünsüz türemesi) iki – er → ikişeraltı – ar → altışar kaynaştırma (*ünsüz türemesi) çanta – ı → çantasıbeste – i → bestesi kaynaştırma (*ünsüz türemesi) pasta – ın → pastanınGözde – in → Gözde’nin kaynaştırma (*ünsüz türemesi) b) Koruyucu Ünsüz “ile” sözcüğü ve ekfiilin “idi, imiş, ise” çekimleri, ünlüyle biten sözcüklere getirildiğinde araya “y” ünsüzü girer, bunların başındaki “i” ünlüsü düşer. Eklenen kısım büyük ünlü uyumuna uyar. Bir anlamda kaynaştırma göreviyle kullanılan “y” ünsüzüne “koruyucu ünsüz” denir. araba ile → arabayla yaşlı idi → yaşlıydı araba ile → arabayla sinirli imiş → sinirliymiş pahalı ise → pahalıysa koruyucu ünsüz (*ünsüz türemesi / *ünlü düşmesi) c) Zamir n’si (Adıl n’si) Ünlüyle biten bazı zamirlerden (bu, şu, o…)...

Devamını Oku

Ünsüz Yumuşaması

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

“p, ç, t, k” sert ünsüzleriyle biten sözcük veya eklere, ünlüyle başlayan bir ek ya da sözcük getirildiğinde bu ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g-ğ” biçimlerine dönüşür. Bu olaya “ünsüz yumuşaması” denir. p, ç, t, k › b, c, d, g-ğ SERT YUMUŞAK dolap – ın → dolabın SERT YUMUŞAK p › b ünsüz yumuşaması ilaç – ım → ilacım SERT YUMUŞAK ç › c ünsüz yumuşaması kanat – ı → kanadı SERT YUMUŞAK t › d ünsüz yumuşaması gözlük – üm → gözlüğüm SERT YUMUŞAK k › ğ ünsüz yumuşaması ahenk – i → ahengi SERT YUMUŞAK k › g ünsüz yumuşaması * Sert ünsüzle biten eklerden sonra ünlüyle başlayan başka bir ek getirildiğinde yine “ünsüz yumuşaması” meydana gelir. gel – ecek – iz → geleceğiz SERT YUMUŞAK k › ğ ünsüz yumuşaması NOT: Sert ünsüzle biten bazı sözcüklerde “ünsüz yumuşaması” görülmez. hukuk – un → hukukunsaç – ım → saçımdevlet – in → devletinçöp – ü → çöpü Ses Olayları Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)Ünsüz DüşmesiÜnlü TüremesiÜnsüz TüremesiKaynaştırma a. Kaynaştırma Ünsüzleri b. Koruyucu Ünsüz c. Zamir n’si (Adıl n’si)Ünsüz YumuşamasıÜnsüz Benzeşmesi“n – b” ÇatışmasıÜnlü...

Devamını Oku

Ünsüz Benzeşmesi

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten sözcüklerden sonra getirilen eklerin ilk harfi sert ünsüz olur. Sözcüğün son ünsüzü ile getirilen ekin ilk ünsüzü sertlik yönünden birbirine benzer, uyum sağlar. Bu kurala “ünsüz benzeşmesi” denir. Sert Ünsüzler: p, ç, t, k, f, s, ş, h ( F ı s t ı k ç ı Ş a h a p ) dolap – tan SERT SERTünsüz benzeşmesi koş – tuk – çaSERT SERT SERT SERT ünsüz benzeşmesi hukuk – çu SERT SERT ünsüz benzeşmesi hapis – ten SERT SERTünsüz benzeşmesi NOT: Ünsüz benzeşmesi kuralına uymamak bir yazım yanlışıdır. yapışkan (doğru) – yapışgan (yanlış)üretken (doğru) – üretgen (yanlış)konuştum (doğru) – konuşdum (yanlış)sokaktan (doğru) – sokakdan (yanlış)dişçi (doğru) – dişci (yanlış)sabahçı (doğru) – sabahcı (yanlış) Ses Olayları Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)Ünsüz DüşmesiÜnlü TüremesiÜnsüz TüremesiKaynaştırma a. Kaynaştırma Ünsüzleri b. Koruyucu Ünsüz c. Zamir n’si (Adıl n’si)Ünsüz YumuşamasıÜnsüz Benzeşmesi“n – b” ÇatışmasıÜnlü...

Devamını Oku

“n – b” Çatışması

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Sözcük içinde, dudak ünsüzü “b”nin, kendisinden önce gelen diş ünsüzü “n”yi, çıkış yeri bakımından kendisiyle aynı olan dudak ünsüzü “m”ye dönüştürmesine “n-b çatışması” denir. Sözcük içinde “nb” seslerinin yan yana gelmesi Türkçenin ses özelliklerine uymaz. Çünkü bu iki ses, çıkış yerleri bakımından farklı özelliklere sahiptir. “n” sesi, “diş” ünsüzüdür; “b” sesi ise, “dudak” ünsüzüdür. Aynı şekilde “m” sesi de bir “dudak” ünsüsüdür. Seslerin oluşumu bakımından “b” sesi ile “m” sesi birbirine benzer, ancak “n” sesi farklıdır. n : diş ünsüzü b : dudak ünsüzü m : dudak ünsüzü n – b m – b(diş) (dudak) (dudak) (dudak) çıkış yerleri farklı çıkış yerleri aynı penbe → pembe tenbel → tembel çenber → çember sünbül → sümbül cünbüş → cümbüş canbaz → cambaz anbar → ambar kanbur → kambur YANLIŞ DOĞRU NOT: Kimi sözcüklerde (birleşik sözcükler, yer adları, unvanlar) “nb” sesleri değişmez. İstanbul, Safranbolu, onbaşı, binbaşı, sonbahar… (DOĞRU) Ses Olayları Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)Ünsüz DüşmesiÜnlü TüremesiÜnsüz TüremesiKaynaştırma a. Kaynaştırma Ünsüzleri b. Koruyucu Ünsüz c. Zamir n’si (Adıl n’si)Ünsüz YumuşamasıÜnsüz Benzeşmesi“n – b” ÇatışmasıÜnlü...

Devamını Oku

Ünlü Daralması

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

“a, e” düz-geniş ünlüleriyle biten fiillere şimdiki zaman eki “-yor” getirildiğinde, bu ünlüler daralarak “ı, i, u, ü” biçimlerine dönüşür. Bu olaya “ünlü daralması” denir. NOT: “-yor” ekinin kendisinden önceki düz-geniş ünlüler üzerinde daraltıcı bir etkisi vardır. FİİL ş.z.e. FİİL ş.z.e.—— a, e ← – yor › —— ı, i, u, ü – yor GENİŞ daraltıcı DAR etki “ağlıyor” ağla – yor → ağlı – yor a › ı GENİŞ DAR ünlü daralması “bekliyor” bekle – yor → bekli – yor e › i GENİŞ DAR ünlü daralması “oynuyor” oyna – yor → oynu – yor a › u GENİŞ DAR ünlü daralması “söylüyor” söyle – yor → söylü – yor e › ü GENİŞ DAR ünlü daralması NOT: “a, e” ünlüleriyle biten fiillerde “-yor” ekinin dışında hiçbir ek daraltıcı etki yapmaz. Bunun sadece iki istisnası vardır: “de-” ve “ye-” fiilleri. NOT: “a, e” ünlüleriyle biten fiillere “-yor” ekinin dışında bir ek (-an, -en; -arak, -erek; -acak, -ecek; -alı, eli) getirildiğinde “daralma” olmaz. Daralma varmış gibi yazmak bir yazım yanlışıdır. “de-” ve “ye-” fiillerinin dışındaki tüm fiillerde daralma sadece “-yor” eki getirildiğinde olur. anlı – yor (doğru)anla – y – an (doğru) anlıyan (yanlış)anla – y – arak (doğru) anlıyarak (yanlış)anla – y – acak (doğru) ...

Devamını Oku

Göçüşme

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Konuşma dilinde bazı sözcüklerde ünsüzlerin yer değiştirdiği görülür. Bu olaya “göçüşme” denir. NOT: Göçüşme, yöresel bir söyleyiş özelliğidir. NOT: Göçüşmenin gerek konuşmada gerekse yazıda gösterilmesi yanlıştır. ekşi → eşki kibrit → kirbit kirpik → kiprik yanlış → yalnış yalnız → yanlız köprü → körpü memleket → melmeket DOĞRU YANLIŞ Ses Olayları Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)Ünsüz DüşmesiÜnlü TüremesiÜnsüz TüremesiKaynaştırma a. Kaynaştırma Ünsüzleri b. Koruyucu Ünsüz c. Zamir n’si (Adıl n’si)Ünsüz YumuşamasıÜnsüz Benzeşmesi“n – b” ÇatışmasıÜnlü...

Devamını Oku

Ulama

Yazar: Bülent Sakça | 7 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, birinci sözcüğün son ünsüzü ikinci sözcüğe ulanarak okunur. NOT: Ulama, sadece okunuşta meydana gelen bir ses olayıdır. Benim için paranın hiçbir önemi yok. ulama ulama Senin alev gözlerin ulamaEritse şu ruhumu Buz olur kesilirim ulamaYanarken içim ulama Ses Olayları Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)Ünsüz DüşmesiÜnlü TüremesiÜnsüz TüremesiKaynaştırma a. Kaynaştırma Ünsüzleri b. Koruyucu Ünsüz c. Zamir n’si (Adıl n’si)Ünsüz YumuşamasıÜnsüz Benzeşmesi“n – b” ÇatışmasıÜnlü...

Devamını Oku

Fiilde Çatı

Yazar: Bülent Sakça | 6 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Fiillerin özne ve nesnelerine göre gösterdiği özelliklere “çatı” denir. Fiilde çatı konusunu rahat kavrayabilmek için öncelikle “özne”, “nesne” ve “yüklem”in ne olduğunu bilmemiz gerekir. Özne: işi yapan Nesne: işten etkilenen Yüklem: iş, hareket Annem halıları yıkadı. Özne Nesne Yüklem(işi yapan) (işten etkilenen) (iş, hareket) Yukarıdaki örnekte fiil, “yıkamak”tır. Yıkama işini yapan, “annem”dir. Annemin yaptığı yıkama işinden etkilenen ise “halılar”dır. Bir cümleyi çatı yönünden incelediğimizde, öncelikle fiili (yapılan işi, hareketi, yüklemi) bulmamız gerekir. Çatı konusu, fiilleri ilgilendiren bir konudur; fiilin olmadığı yerde çatı özelliği olmaz. Cümlede işi bulduktan sonra, ikinci aşamada işi yapanı bulmamız gerekir. Yukarıdaki cümlede “yıkama” işi, “annem” tarafından yapılmaktadır. Yani bu cümlenin öznesi, “annem”dir. Üçüncü aşamada ise, yapılan işten etkilenen unsuru bulmamız gerekir. Bu cümlede annemin yaptığı yıkama işinden “halılar” etkilenmiştir. Halılar, önce kirliydi, yıkandıktan sonra temizlendi. Fiilde Çatı konusu, öznesine ve nesnesine göre iki bölümde incelenir. Birinci bölümde fiilin özneyle olan ilişkisi, ikinci bölümde ise fiilin nesneyle olan ilişkisi incelenir. “Öznesine Göre Fiil Çatıları” dört başlık altında incelenir: etken, edilgen, dönüşlü, işteş. Aynı şekilde “Nesnesine Göre Fiil Çatıları” da dört başlık altında incelenir: geçişli, geçişsiz, oldurgan, ettirgen. Fiilde çatı konusu, bu sekiz başlıktan oluşur. Konuyu iyice kavrayabilmek için bu sekiz terimin ne anlama geldiğini bilmemiz gerekir. Öznesine göre fiil çatılarında, fiilin özneyle olan ilişkisine bakılır. Cümlede işi yapan belliyse, işin kim tarafından yapıldığı biliniyorsa “etken fiil”; işi yapan belli değilse, işi yapan bilinmiyorsa “edilgen fiil”; özne hem...

Devamını Oku

Etken Fiiller

Yazar: Bülent Sakça | 6 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Özneleri bilinen fiillere “etken fiil” denir. Bir cümlede işin kim tarafından yapıldığı biliniyorsa, fiil etken çatılıdır. Esra, saçına bir avuç jöle sürmüş. (etken)Özne Yüklem Bu örnekte yapılan iş “sürmek”tir. Sürme işini yapan “Esra”dır. Yani bu cümlede işin kim tarafından yapıldığı bilinmektedir. Bu nedenle “sürmek” fiili, öznesine göre etken çatılı bir fiildir. Çocuklar akşama kadar denizde yüzüyorlar. (etken) Özne Yüklem Bu örnekte yapılan iş “yüzmek”tir. Yüzme işini yapanlar “çocuklar”dır. Yani bu cümlede işin kim tarafından yapıldığı bilinmektedir. Bu nedenle “yüzmek” fiili, öznesine göre etken çatılı bir fiildir. NOT: Etken fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde, özne açık olarak bulunmayabilir. Cümlenin gizli öznesini, yüklemin hangi kişiyle çekimlendiğine bakarak bulabiliriz. Çayımızı dere kenarındaki bir ağacın altında içtik. (etken) Yüklem Bu örnekte yapılan iş “içmek”tir. Bu cümlenin yüklemi 1. çoğul kişiyle çekimlenmiştir. Yükleme “İçme işini yapan kim?” diye sorduğumuzda, “biz” yanıtını alırız. Bu cümlenin gizli öznesi “biz”dir. Burada gizli de olsa işi yapan bilindiği için “içmek” fiili öznesine göre etken çatılıdır. Fiilde Çatı a) Öznesine Göre Fiil Çatıları 1. Etken Fiiller2. Edilgen Fiiller3. Dönüşlü Fiiller4. İşteş Fiiller a) Karşılıklı Yapma Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller b) Birlikte Yapma Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller c) Nitelikte Eşitlik Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller b) Nesnesine Göre Fiil Çatıları 1. Geçişli Fiiller2. Geçişsiz Fiiller3. Oldurgan Fiiller4. Ettirgen...

Devamını Oku

Edilgen Fiiller

Yazar: Bülent Sakça | 6 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Özneleri bilinmeyen fiillere “edilgen fiil” denir. Bir cümlede işin kim tarafından yapıldığı bilinmiyorsa, fiil edilgen çatılıdır. Kök ya da gövde durumundaki fiillere “-il, -in” ekleri getirilerek edilgen fiiller yapılır. NOT: Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde işin kim tarafından yapıldığı belli değildir. Bu tip cümlelerde gerçek özne yoktur, sözde özne vardır. NOT: Etken fiillerin yüklem olduğu cümlelerdeki nesne, edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde sözde özne görevini üstlenir. Boyacılar kapının camını kırmışlar. (etken)Özne Nesne Yüklem Kapının camı kırılmış. (edilgen)Sözde Özne Yüklem Yukarıdaki örneklerden birincisinde, yapılan iş “kırmak”tır. Kırma işinin kimler tarafından yapıldığı bellidir. Bu nedenle “kırmak” fiili, öznesine göre etken çatılıdır. İkinci cümleye bakacak olursak, ortada bir kırma işi var, ancak işin kim tarafından yapıldığı bilinmiyor. Yükleme “Kırma işini yapan kim?” diye sorduğumuzda, yanıt alamıyoruz. Bu nedenle “kırılmak” fiili, öznesine göre edilgen çatılıdır. İkinci cümledeki fiile biçim ve görünüm olarak da bakacak olursak, “kır-” fiiline “-ıl” ekinin getirilmiş olduğunu görüyoruz. Birinci cümlede nesne durumundaki ögenin, ikinci cümlede sözde özne görevini üstlendiğini görüyoruz. Belediye işçileri yol kenarlarındaki ağaçları her gün suluyorlar. (etken)Özne Nesne Yüklem Yol kenarlarındaki ağaçlar her gün sulanıyor. (edilgen)Sözde Özne Yüklem Eli silahlı iki hırsız, kuyumcuyu güpegündüz soydu. (etken)Özne Nesne Yüklem Kuyumcu güpegündüz soyuldu. (edilgen)Sözde Özne Yüklem Minik öğrenciler törende çok güzel şiirler okudular. (etken)Özne Nesne Yüklem Törende çok güzel şiirler okundu. (edilgen) Sözde Özne Yüklem Öğretmenimiz sınav sonuçlarını panoya asmış. (etken)Özne Nesne Yüklem Sınav sonuçları ...

Devamını Oku

Dönüşlü Fiiller

Yazar: Bülent Sakça | 6 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Öznenin hem işi yapan hem de işten etkilenen durumunda olduğu cümlelerdeki fiillere “dönüşlü fiil” denir. Kök ya da gövde durumundaki fiillere “-il, -in” ekleri getirilerek dönüşlü fiiller yapılır. NOT: Yüklemi dönüşlü fiil olan cümlelerde, özne hem işi yapan hem de yapılan işten etkilenen durumundadır. NOT: Yüklemi dönüşlü fiil olan cümlelerde, özne ve nesne aynı varlık olduğu için ayrıca nesne aranmaz. Futbolcular, maçtan sonra soğuk suyla yıkandılar. (dönüşlü)Özne Yüklem(işi yapan – işten etkilenen) Yukarıdaki örnekte yapılan iş, “yıkanmak”tır. Yıkanma işini yapanlar, “futbolcular”dır. Yapılan bu yıkama işinden etkilenen, yine “futbolcular”dır. Futbolcuların terli vücutları, yıkanma işinden sonra temizlenmiş olur. Bu cümlede özne, hem işi yapan hem de işten etkilenen durumundadır. Bu nedenle “yıkanmak” fiili, öznesine göre dönüşlü çatılı bir fiildir. Annem, karnemdeki kırıklar nedeniyle çok üzüldü. (dönüşlü)Özne Yüklem(işi yapan – işten etkilenen) Kahvedekiler dünden beri uyuz gibi kaşınıyorlar. (dönüşlü)Özne Yüklem(işi yapan – işten etkilenen) Gökhan, aynanın karşısında saatlerce tarandı. (dönüşlü)Özne Yüklem(işi yapan – işten etkilenen) NOT: Dönüşlü fiil ile edilgen fiillerin türetilmesinde kullanılan ekler (-il, -in) aynı olduğu için biraz dikkatli olmamız gerekir. Dönüşlü fiil ile edilgen fiili birbirine karıştırmamak için şuna dikkat ederiz:Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde işin kim tarafından yapıldığı bilinmez, fakat dönüşlü fiillerin yüklem olduğu cümlelerde işin kim tarafından yapıldığı bilinir. Kadınlar düğün vaktine kadar süslendiler. (dönüşlü)Özne Yüklem Süslenme işini yapan kim? → Kadınlar Mağazaların vitrinleri yılbaşı nedeniyle süslenmiş. (edilgen)Sözde Özne Yüklem Süsleme işini yapan kim? → Bilinmiyor Fiilde...

Devamını Oku

İşteş Fiiller

Yazar: Bülent Sakça | 6 Tem 2009 | Dilbilgisi |

Birden fazla özne tarafından aynı zamanda, karşılıklı veya birlikte yapılan fiillere “işteş fiil” denir. Kök veya gövde durumundaki fiillere “-iş” eki getirilerek işteş fiiller türetilir. dövmek → dövüşmek, kaç → kaçışmak, öpmek → öpüşmek, ağlamak → ağlaşmak NOT: Bazı adlara “-leş” eki getirilerek de işteş fiiller türetilir. şaka → şakalaşmak, dert → dertleşmek, söz → sözleşmek, pay → paylaşmak “-leş” eki getirilerek türetilen ve “nitelikte eşitlik, bir durumdan başka bir duruma geçme, yeni bir görünüm kazanma” gibi anlamlar taşıyan fiillere de “işteş fiil” denir. beyaz → beyazlaşmak, esmer → esmerleşmek, nasır → nasırlaşmak İşteş fiiller üç çeşittir: karşılıklı yapma, birlikte yapma, nitelikte eşitlik. a) Karşılıklı Yapma Anlamı Taşıyan İşteş Fiiller Birden fazla özne tarafından aynı zamanda ve karşılıklı olarak yapılan fiillerdir. Zeliş’le ben, dün okulda görüştük. (işteş)Özne Yüklem Bu cümlede yapılan iş “görüşmek”tir. Görme işi birden fazla özne tarafından (ben ve Zeliş) aynı zamanda ve karşılıklı olarak (ben Zeliş’i gördüm, Zeliş de beni gördü) yapılmıştır. Bu nedenle “görüşmek” fiili, öznesine göre karşılıklı yapma anlamı taşıyan işteş çatılı bir fiildir. Fiile biçim ve görünüm olarak baktığımızda ise, “gör-” fiiline “-üş” ekinin getirilmiş olduğunu görürüz. Genç polis ve annesi otobüsün kapısında hasretle kucaklaştılar. (işteş)Özne Yüklem Bu örnekte yapılan iş, hareket “kucaklaşmak”tır. Kucaklama işi birden fazla özne tarafından (genç polis ve annesi) aynı anda ve karşılıklı olarak (genç polis, annesini kucakladı; anne, çocuğunu kucakladı) yapılmıştır. Bu nedenle “kucaklaşmak” fiili,...

Devamını Oku

Yazar: Bülent Sakça

Giriş

Son Eklenenler

YILLIK PLANLAR

Âyetü’l Kürsî Dinle

Eş Anlamlı Kelimeler Sözlüğü

Zıt Anlamlı Kelimeler Sözlüğü