Birleşik Fiillerin Yazımı

Birleşik fiiller, bir hareketi karşılamak üzere birden fazla sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşur. “Birleşik fiil” terimi, fiillerin yapısıyla ilgilidir. Fiiller yapısına göre üç çeşittir: basit, türemiş, birleşik. Bir hareketi karşılama noktasında bu üçü arasında hiçbir fark yoktur. Fark, bu fiillerin nasıl oluşturulduğu, nasıl yapıldığı noktasındadır.

Sponsor Bağlantılar

“gezmek, avlamak, keşfetmek” örneklerine baktığımızda, her üç fiilin de kullanılış amacı belli bir hareketi karşılamaktır. Aralarındaki fark yapı yönündendir. “gezmek” fiili kök durumunda olduğu için basit fiil, “avlamak” fiili “av” adına “-la” yapım eki getirilerek türetildiği için “türemiş fiil”, “keşfetmek” fiili ise “keşif” adı ile “etmek” yardımcı fiilinin birleşmesinden oluştuğu için “birleşik fiil”dir.

Bir hareketi ifade etmek için bazen kök durumunda bir fiil, bazen türemiş bir fiil, bazen de birleşik fiil kullanırız. İster kök durumunda olsun, ister yapım ekleriyle türetilmiş olsun, ister birleştirme yöntemiyle yapılmış olsun, sonuç olarak her üç fiilin de kullanılış amacı bir hareketi karşılamaktır.

Birleşik fiiller en az iki sözcükten oluşur. Türkçede üç çeşit birleşik fiil vardır:

1. Ad ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller,
2. Fiil ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller,
3. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller.  

“pişman olmak” fiili, ad ile yardımcı fiilden oluşan bir birleşik fiildir. Burada “pişman” ad, “olmak” yardımcı fiildir. Tek bir hareketi karşılamak amacıyla iki sözcük bir araya getirilmiş ve birleşik fiil yapılmıştır. Bu tür birleşik fiillerde asıl anlam ad unsurundadır. “olmak” yardımcı fiilinin görevi ad durumundaki sözcüğü fiile dönüştürmektir.

“kırabilmek” fiili, fiil ile yardımcı fiilden oluşan bir birleşik fiildir. Burada “kırmak” fiil, diğer bir deyişle asıl fiil, “bilmek” yardımcı fiildir. Tek bir hareketi karşılamak amacıyla iki sözcük bir araya getirilmiş ve birleşik fiil yapılmıştır. Asıl anlam fiil üzerindedir. “bilmek” yardımcı fiili, asıl fiil durumundaki “kırmak” fiiline “gücü yetme” anlamını yüklemiştir.

“küplere binmek” fiili ise, anlamca kaynaşmış bir birleşik fiildir. Bu tür birleşik fiillerde, sözcükler gerçek anlamından uzaklaşarak farklı, yeni bir anlam kazanırlar. “küplere binmek” fiilinin anlamı, “çok öfkelenmek”tir. Birleşik fiili oluşturan sözcükleri gerçek anlamlarıyla düşünecek olursak, “küplerin üzerine çıkıp oturmak” gibi bir anlam çıkar. Fakat burada kastedilen anlam bu değildir. “küplere binmek” aynı zamanda bir deyimdir. Anlamca kaynaşmış birleşik fiillere, deyimleşmiş birleşik fiiller de denir. Deyimler, adeta bir dilin incileridir. Her deyimin kendine göre bir çekiciliği, güzelliği vardır. “küplere binmek” deyimindeki anlatım gücü, “çok sinirlenmek”te yoktur.

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller de tek bir hareketi karşılar. Diğer birleşik fiillerden farkı, gerçek anlamından uzaklaşarak deyimleşmesidir.

Birleşik fiilin ne demek olduğunu az çok öğrendik. Şimdi gelelim bu birleşik fiillerin nasıl yazılması gerektiği konusuna. Birleşik fiillerin yazımında yapılan yanlış, birleşik fiili oluşturan sözcüklerin hangi durumlarda bitişik, hangi durumlarda ayrı yazılacağını bilmemekten kaynaklanır. Birleşik fiillerin nasıl yazıldığını sırasıyla görelim.

a) Ad ile Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik fiillerin Yazımı

* Bu tür birleşik fiillerde ünlü düşmesi ya da ünsüz türemesi oluyorsa bitişik, herhangi bir ses olayı meydana gelmiyorsa ayrı yazılır.

* Ünlü düşmesi varsa →  Bitişik yazılır.

                                      DOĞRU             YANLIŞ         YANLIŞ

sabır     +   etmek     →  “sabretmek”       (sabır etmek, sabıretmek)
nakil     +   etmek     →  “nakletmek”       (nakil etmek, nakiletmek )
hapis    +   olmak      →  “hapsolmak”       (hapis olmak, hapisolmak)
emir     +   eylemek   →  “emreylemek”    (emir eylemek, emireylemek)
azim     +   etmek     →  “azmetmek”       (azim etmek, azimetmek )
zehir     +   etmek     →  “zehretmek”      (zehir etmek, zehiretmek)
devir     +   etmek     →  “devretmek”       (devir etmek, deviretmek)
                                       

“zehretmek” birleşik fiili, “zehir” adı ile “etmek” yardımcı fiilinden oluşmuştur. birleşme sırasında “zehir” adının ikinci hecesindeki dar “i” seslisi düşmüştür. Ad unsurunda sesli düşmesi meydana geldiği için “zehretmek” birleşik fiili bitişik yazılır. “zehir etmek” ya da “zehiretmek” şeklindeki yazımlar yanlış olur.

* Sesli türemesi varsa             →    Bitişik yazılır.

                                         DOĞRU           YANLIŞ        YANLIŞ

af          +   etmek       →    “affetmek”         (af  etmek,  afetmek )
his        +   etmek       →    “hissetmek”       (his  etmek,  hisetmek)
zan       +   eylemek    →    “zannetmek”      (zan  etmek,  zanetmek)

“affetmek” birleşik fiili, “af” adı ile “etmek” yardımcı fiilinden oluşmuştur. “af” sözcüğü, tek başına kullanıldığında “af” biçiminde tek “f”lidir. “af” adı ile “etmek” yardımcı fiilinin birleşmesi sırasında adın son harfi yinelenmiş, yani sessiz türemesi meydana gelmiştir. Ad ve yardımcı fiilin dışında fazladan bir “f” sessizi ortaya çıkmıştır. Birleşme sırasında sessiz türemesi meydana geldiği için
“affetmek” birleşik fiili bitişik yazılır. “af ettim” ya da “afettim” şeklindeki yazımlar yanlıştır.

* Herhangi bir ses olayı yoksa  →   Ayrı yazılır.

                                         DOĞRU                     YANLIŞ     

yemin   +   etmek        →    “yemin etmek”         (  yeminetmek)
hak        +   etmek      →    “hak etmek”            (  haketmek )
kavga    +   etmek       →    “kavga etmek”         ( kavgaetmek)
yolcu     +   etmek       →    “yolcu etmek”          (  yolcuetmek)
yardım  +   etmek        →    “yardım etmek”        ( yardımetmek)
mutlu     +   olmak       →    “mutlu olmak”          ( mutluolmak)
pişman  +   olmak        →    “pişman olmak”        ( pişmanolmak)
kabul    +   eylemek     →    “kabul eylemek”       ( kabuleylemek)
rahmet  +   eylemek    →    “rahmet eylemek”     ( rahmeteylemek)
terk       +   etmek       →    “terk etmek”            ( terketmek)
park      +   etmek       →    “park etmek”           ( parketmek)
fark       +   etmek       →    “fark etmek”            ( farketmek)
arz         +   etmek      →    “arz etmek”             ( arzetmek)
ayırt       +   etmek      →    “ayırt etmek”           ( ayırtetmek)
                                                     

“fark etmek” birleşik fiili, “fark” adı ile “etmek” yardımcı fiilinden oluşmuştur. “fark” sözcüğü, tek başına kullanıldığında yine “fark” şeklinde yazılır. Sözcükte herhangi bir ses olayı meydana gelmez. “fark etmek” birleşik fiilinde herhangi bir ünlü düşmesi ya da ünsüz türemesi görülmediği için, bu birleşik fiil bitişik yazılır.

b) Fiil ile Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik Fiillerin Yazımı

Fiil ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller bitişik yazılır. Bu tür birleşik fiillere “kurallı birleşik fiiller” de denir. Bu tür birleşik fiillerde asıl anlam birinci unsurdadır, yani fiildedir.

Fiil ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller dört çeşittir: yeterlik, tezlik, sürerlik, yaklaşma.

1. Yeterlik Fiili  ( Fiil + a/e + bilmek )

Bu tip birleşik fiillerde “bilmek” yardımcı fiili, asıl fiile “gücü yetme, başarma, üstesinden gelme” gibi anlamlarını katar, bazen de “olasılık, istek, dilek, arzu, rica, izin” gibi anlamlar katar. Yeterlik fiilleri bitişik yazılır.

   DOĞRU                                                YANLIŞ        

“kırabilmek”   :   kır – a – bil – mek           (kıra  bilmek)
“çözebilmek” :   çöz – e – bil – mek          (çöze  bilmek)
“gelebilmek”  :   gel – e – bil – mek           (gele  bilmek)

2. Tezlik Fiili  ( Fiil + ı/i/u/ü + vermek )

Bu tip birleşik fiillerde “vermek” yardımcı fiili asıl fiile “tezlik, çabukluk, birdenbire, kolaylıkla, rahatlıkla” gibi anlamlar katar, bazen de “beklenmezlik, önemsememe, dilek, istek, rica” gibi anlamlar katar. Tezlik fiilleri bitişik yazılır.

   DOĞRU                                                                  YANLIŞ        

“yazıvermek”          :   yaz – ı – ver – mek                   (yazı  vermek)
“söyleyivermek”      :   söyle – y – i – ver – mek           (söyleyi  vermek)
“kaçıvermek”          :   kaç – ı – ver – mek                   (kaçı  vermek)

3. Sürerlik Fiili  ( Fiil + a/e + durmak/kalmak/gelmek/gitmek )

Bu tip birleşik fiillerde “durmak, kalmak, gelmek, gitmek” yardımcı fiilleri, asıl fiile “hareketin sürdüğü” anlamını katar. Sürerlik fiilleri bitişik yazılır.

      DOĞRU                                                             
YANLIŞ        

“bekleyedurmak”    :   bekle – y – e – dur – mak      ( bekleye  durmak)
“bakakalmak”         :   bak – a – kal – mak              ( baka  kalmak)
“söylenegelmek”     :   söylen – e – gel – mek         ( söylene  gelmek)

4. Yaklaşma Fiili  ( Fiil + a/e + yazmak )

Bu tip birleşik fiillerde “yazmak” yardımcı fiili, asıl fiilin birdirdiği hareketin “neredeyse, az kalsın, az daha gerçekleşecek olduğunu, fakat hareketin gerçekleşmediğini” belirtir. Fiile yaklaşılmış, fakat fiil gerçekleşmemiştir. Yaklaşma fiilleri bitişik yazılır.

     DOĞRU                                                      YANLIŞ        

“öleyazmak”           :  öl – e – yaz – mak         ( öle  yazmak)
“düşeyazmak”         :  düş – e – yaz – mak      ( düşe  yazmak)
“güleyazmak”          :  gül – e – yaz – mak       ( güle  yazmak)

c) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiillerin Yazımı

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, bir hareketi karşılamak amacıyla birden fazla sözcüğün bir araya gelip anlamca kaynaşmasıyla oluşmuştur. Anlamca kaynaşmış birleşik fiillerde gerçek anlamdan uzaklaşma söz konusudur. Bu nedenle anlamca kaynaşmış birleşik fiillere “deyimleşmiş birleşik fiiller” de denir.

* Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller ayrı yazılır.

“Burun kıvırmak, diş bilemek, kafa ütülemek, göze girmek, gözden düşmek, kalp kırmak, burun kıvırmak, saman altından su yürütmek, bin dereden su getirmek, yüreği ağzına gelmek”

* Kalıplaşmış kimi birleşik fiiller bitişik yazılır.

“Öngörmek, başvurmak, elvermek, varsaymak, aşermek, alıkoymak, vazgeçmek”