Sözcüğün anlam taşıyan en küçük parçasına “kök” denir.

NOT: Kök ile sözcüğün bütünü arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır.

Sponsor Bağlantılar

balıkçılar”  (Yanlış)          bal   →   balıkçılar
  kök                                  anlam ilgisi yok

balıkçılar”  (Doğru)         balık →   balıkçılar
  kök                                 anlam ilgisi var

NOT: Sözcükte bulunan tüm ekleri çıkardığımızda geriye kalan kısım “kök”tür.

“kumsallarda”  →  kum –  sal  –  lar  –  da
                           kök      y.e.    ç.e.    ç.e.
“yaşlılık”  →  yaş –    –  lık
                   kök    y.e.  y.e.

NOT: Türkçede kökler genelde tek hecelidir, ancak hece sayısı birden fazla olan kökler de vardır.

Tek heceli kökler: el, diş, av, su, dost, can, göz, söz, kes–, gör–, yak–, sev–
İki heceli kökler  : çiçek, ağaç, gölge, kadın, çocuk, çirkin, demir, temiz, hasta, şeker, kulak, vatan, işit–, oku–,
Üç heceli kökler  : pencere, kelebek, karınca, araba

Bir sözcüğün kökünü nasıl buluruz?

Çok kolay. “kuşkucu” sözcüğünün kökünü birlikte bulalım. Önce sözcüğün tamamını okuyalım. Zihnimizde bu sözcüğün anlamı belirdi: “her şeyden kuşkulanan kişi, şüpheci” Bu anlam zihnimizin bir köşesinde dursun. Sonra bu sözcükte anlam taşıyan daha küçük parçalar bulmaya çalışalım. Yani sözcüğü biraz küçültelim. “kuşku” sözcüğü anlam taşıyor: “kuşku, şüphe” Bulduğumuz küçük parça ile sözcüğün bütünü arasında anlam ilgisi olup olmadığına bakalım. “kuşku” ile “kuşkucu” sözcükleri arasında güçlü bir anlam ilgisi var. O halde çekinmeden şunu söyleyebiliriz: “kuşkucu” sözcüğü, “kuşku”dan türemiştir. Anlam taşıyan daha küçük parça olabilir düşüncesiyle aramaya devam edelim. Evet bir tane daha bulduk: “kuş” Şimdide bulduğumuz sözcüğün anlamını düşünelim: “kanatlı, uçan bir hayvan” Acaba “kuşkucu” sözcüğünün kökü “kuş” olabilir mi? Hayır. Çünkü “kuş” sözcüğü tek başına anlam taşımasına taşıyor, fakat “kuş” sözcüğünün taşıdığı anlamla “kuşkucu” sözcüğünün taşıdığı anlam arasında en ufak bir ilgi yoktur. “kuş” ile “kuşkucu” arasında anlam ilgisi yoktur. Öyleyse “kuşkucu” sözcüğünün kökü “kuş” değil, “kuşku”dur. “kuşku” köküne “–cu” yapım eki getirilerek “kuşkucu” sözcüğü türetilmiştir.

NOT:
Kök diye bulduğumuz sözcük ile sözcüğün bütünü arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır.

Kök Çeşitleri

Kökler sözcük türü bakımından ikiye ayrılır: ad kökleri, fiil kökleri.

1.  Ad Kökleri

Varlıkları, kavramları, duyguları karşılayan ad soylu sözcüklerdir.

şeker, iyi, diş, çiçek, demir, yas, kin…

Ad köklerine “–mak, –mek” mastar ekini getiremeyiz.

“şeker”  →   şeker–mek   olmaz
“çiçek”  →   çiçek–mek   olmaz
“ağaç”   →   ağaç–mak    olmaz

2.  Fiil Kökleri

Hareket anlamı taşıyan sözcüklerdir.

sus–, sev–, üz–, kaç–, çalış–, kork–, çürü–, işit–, ört–, kok–…

Fiil köklerine “–mak, –mek” mastar ekini getirebiliriz.

“sev–”   →  sev–mek   olur
“dök–”   →  dök–mek  olur
“vur–”    →  vur–mak   olur

NOT: Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da “–mak, –mek” mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), “mak, mek” diye okunur.

“yırt–”   (okunuşu: “yırtmak”)
“çürü–”  (okunuşu: “çürümek”)

Fiil köklerini tek başına yazarsak, emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlemiş oluruz.

“sus”   →   “Sen sus.” anlamına gelir.
(Emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlenmiş.)

“çık”   →   “Sen çık.” anlamına gelir.
(Emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlenmiş.)

Yansıma Kökler

Doğadaki sesleri yansıtan ad soylu sözcüklerdir.
Yansıma sözcükler, dildeki sesleri kullanarak doğadaki sesleri taklit etmek amacıyla yapılmıştır.

NOT:
Yansıma kökler, ad soylu sözcükler olduğu için “ad kökü” olarak kabul edilir.

me”   (melemek)             “hav”     (havlamak)
   yansıma kök                     yansıma kök
    (ad kökü)                    
      (ad kökü)

vız”   (vızıltı)                    “cız”      (cızırtı)
yansıma kök                      yansıma kök
   (ad kökü)                          (ad kökü)

fıs (fısıltı), şır (şırıltı), çatır (çatırtı, çatırdamak), pat (patlamak), çın (çınlamak), hır (hırıltı), şangır (şangırtı), gıcır (gıcırtı, gıcırdamak), fokur (fokurdamak), tü (kürmek)…

Sesteş Kökler

Yazılışları aynı, fakat anlamları farklı olan köklerdir.

NOT: Sesteş kökler arasında en ufak bir anlam ilgisi yoktur.

                      Ad                                         Fiil

“gül”     →       gül: “çiçek, bitki”                     gül–: “gülümsemek”

“kır”      →       kır: “şehir dışında kalan           kır–: “parçalamak”
boş ve geniş yer”  

“kaz”     →      kaz: “suda ve karada yaşayan, kaz–: “toprağı eşmek”
uçabilen kuş türü”

“büyü”   →      büyü: “sihir”                             büyü–: “irileşmek, gelişmek”

“kan”     →      kan: “damarlarımızdaki             kan–: “inanmak, aldanmak”
kırmızı sıvı”

“taş”      →      taş: “sert, katı madde”             taş–: “sıvı maddelerin taşması”

“var”       →     var: “mevcut, bulunan”              var–: “ulaşmak, erişmek”
——                    —————————————————————————
sesteş kök                                         anlam ilgisi yok

Ortak Kökler

Aralarında anlam ilgisi bulunan, hem ad hem de fiil olarak kullanılabilen köklerdir.

NOT: Ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilgisi vardır.

                     Ad         Fiil

“eski”     →    eski        eski–

“boya”    →    boya       boya–

“sıva”      →    sıva        sıva–

“tat”       →    tat          tat–

“ekşi”    →    ekşi        ekşi–

“kuru”    →    kuru        kuru–
——           —————————
ortak kök        anlam ilgisi var

Sözcükte Yapı

Kökler

Kök Çeşitleri

1. Ad Kökleri
2. Fiil Kökleri
Yansıma Kökler
Sesteş Kökler
Ortak Kökler