TELİF HAKKI OLAN METARYEL!!

Müze, geçmişin korunup muhafaza edildiği bir barınak olarak algılansa da, aslında “geçmiş” denilen şey sabit bir olgu değildir. Müze, geçmişi “geçmiş” haline getiren, daha doğrusu belli bir geçmişin “geçmiş” olarak seçilip algılanmasını  sağlayan bir mekan olarak düşünülebilir. Tarih ya da bilim kitaplarında yer alan bilgilerin nesneler aracılığıyla canlandırıldığı mekanlardır onlar. Geçmişle olan bu bağlantı, aslında müzenin kökenine değil, müzelerin kurum olarak en çok genişlediği modern dönemin geçmişle kurduğu ilişkiye bağlıdır.
Hem ilkçağ hem de ortaçağda , sanat eserlerinin sahip olacağı estetik değerin ölçütü, taşıdığı dini anlamlardı. Bir çok eserin muhafaza edilmesinin altında yatan neden de bu anlamdı. Nesnenin taşıdığı estetik değerin dini anlamlarından soyutlanması ve müzenin, barındırdığı nesneler yoluyla hakikatin keşfine götürecek bir araç olarak kullanılması, antik  dönemi temel alan Rönesans hümanizmi ile fiziksel dünyaya karşı yeni uyanan merakın bir araya gelmesi sonucu gerçekleşir. 17. yüzyıldan sonra antik döneme ait eserler , paganizm bağlamında değerlendirilmekten çıkar ve hümanist ideallerin dayandığı bir dönemin göstergeleri olarak algılanmaya başlar.[1]

Sponsor Bağlantılar

Batılılar tarafından koleksiyon ve teşhir işlevlerini sınırlı da olsa yerine getirmeleri bakımından ilk müze örnekleri olarak addedilen “merak konusu nesneler odası” da (cabinet of curiosities) bu sırada ortaya çıkar. Evinin bir bölümünü ilginç taşlar, deniz kabukları ya da egzotik hayvanlar sergileyerek müzeye dönüştüren  dönemin zenginleri, ender rastlanan, ilginç bulunan çeşit çeşit nesneyi bir araya getirdikleri özel koleksiyonlar oluştururlar.[2]

Müzedeki nesnelere ilişkin bilginin sabit bir  sınıflandırma kazanması ve doğrudan görselliğe bağlanması pozitivist bilimin hakim olduğu, mantıksal düzenin büyük ölçüde görsellik üzerinden inşa edildiği 19. yüzyıl modernitesinin ürünüydü. Antik dönemin görsellik karşısındaki şüpheci yaklaşımına karşılık, modern dönemde gelişen bilim anlayışı, bilimsel, siyasal ve  kavramsal hakikatleri görsel yollarla doğrulamaktaydı.

19. yüzyılın eşiğinde Avrupa’da dünyayı modern müzeciliğe götürecek adımlar sanat tarihi disiplinin temellerinin oluşturulmasıyla atılmıştır. Ancak aynı yüzyılın sonlarında doruğa ulaşan  milliyetçi anlayış, sanatı klasik tarih anlayışına bağlı bir oluşum, gelişim ve çöküş serüveninin içine oturtur. 19. yüzyılda sanatı belli bir halkın kimliğinin göstergesi olarak algılamak, her halkın belli bir “öz”e sahip olduğu varsayımını beraberinde getirmiştir. Özellikle İngiltere ve Fransa, en büyük müzelerini bu doğrultuda oluşturur; bu amaçla da emperyal güçleriyle ele geçirdikleri eserleri kullanırlar. Doğu’dan Batı’ya uzanan bir gelişim çizgisi oluşturarak, aynı zamanda uygarlıkların evriminin de haritasını çıkarırlar ve her modern ülke için, benimsemek isteyebileceği, kendi üstünlüğünü kanıtlayabileceği bir tarih yazarlar. Modern dönem, kendi kültürel geçmişini ve bu geçmişin dünyayla olan bağlantılarını müzelerinde inşa eder.[3]

Türkiye’de müzecilik, Batıda olduğu kadar uzun bir geçmişe sahip değildir. Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk müze Tophane-i Amire Müşiri Ahmet Fethi Paşa’nın Aya İrini Kilisesi’nde antika eşya ve eski silahları toplamaya başlama teşebbüsü ile 1846 yılında kurulmuştur.[4] Ancak bugünkü anlamda müze olmaktan ziyade, eski ve kıymetli silahların, imparatorluğun türlü semtlerinden getirtilen antik devir eşyasının toplandığı ve korunduğu bir yer yani müze deposu konumunda olan bu koleksiyonlar halkın ziyaretine açık değildi. Devlet adına yapılacak kazılardan elde edilecek eserlerle bir müze kurulması fikri ilk defa 1868 tarihinde Ali Paşa’nın sadrazamlığı sırasında ortaya atılmıştır.[5] Bu doğrultuda  Ahmet Fethi Paşa eski kilise alanını ikiye bölerek, bir tarafı  “Mecmua-i Esliha-i Atika” (eski silah koleksiyonu), diğer tarafı da “Mecmua-i Asar-ı Atika” (eski eser koleksiyonu) adıyla müzeye dönüştürmüştür.  Eski silahların toplandığı bir müze halinde gelişim gösteren Mecmua-i Esliha-i Atika,  daha sonra Askeri Müze adını alırken; Mecmua-i Asar-ı Atika daha çok arkeolojik eserlerin toplandığı bir kısım olmuş ve “Müze-yi Hümayun” olarak tanımlanmıştır.[6]

Müzeye ilk önce Galatasaray Sultanisi öğretmenlerinden Mr. Goold 8 Temmuz 1869 tarihinde müdür olarak atanmış ve 1871’de Fransızca bir katalog hazırlamıştır. Ancak müzeye asıl ivmesini kazandıran kişi 1872’de müze müdürlüğü görevine atanan Dr. Anton Detheir’dir. Onun zamanında 1874 tarihini taşıyan Asar-ı Atika Nizamnamesi yapılmış ve arkeolojik eserler Çinili köşke taşınmıştır. Böylece 1876 yılında Askeri Müze ile Arkeoloji Müzesi birbirinden  ayrılmıştır.[7]

19. yüzyılın sonlarında müzeler, batıda olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu için de ulusal destek yaratma programının bir parçası olurlar. 1881 yılında müze müdürlüğü görevine bir Osmanlı uyruğunun –Osman Hamdi Bey’in- seçilmesi kararı Osmanlı’nın tarihsel ve kültürel mirasının parçası olarak tarihi eserlerin denetimini ele geçirme dürtüsüyle yakından ilgilidir. Osman Hamdi’nin yönetiminde Müze-i Hümayun, neredeyse tamamen keyfi olarak oluşturulmuş bir tarihi eser koleksiyonundan, gelişmekte olan devlet ideolojilerini temsil edebilecek bir kuruma dönüşür. Müze müdürlüğü görevini 1910’da ölene dek sürdüren Osman Hamdi’nin, müze yöneticiliğinin ilk on yılı boyunca gerçekleştirdiği idari, arkeolojik ve hukuki çalışmalar, müzenin daha sonraki gelişimi için temel oluşturur. Bu çabalar, onun arkeoloji müzesine milliyetçi bir Osmanlı kurumu niteliği kazandırma arzusunu ve halkın zihninde müze için bir yer oluşturma gereğinin bilincinde olduğunu gösterir.[8]

Bu dönemde tarihi eserlerin, Osmanlı kimliğinin ifade edilmesinde bu denli kilit bir rol oynamaya başlamasının nedeni önemlidir: 19. yüzyılda Osmanlı topraklarında araştırmalar yapan  Avrupalı arkeologların büyük bir kısmı, Dışişlerinin adamı olarak görev yapıyor ve istihbarat teşkilatlarıyla ilişkileri bir yana devlet aleyhinde faaliyette bulunuyorlardı.[9] Gerçekten de Avrupalı arkeologlar, Osmanlı topraklarındaki hak iddialarının doğal olduğunu göstermek için imparatorluğa gelmişlerdir. Bu amaçlar için çalışan arkeologlar Helen-Bizans mirasını ortaya çıkarmış, Avrupa’nın ilerleme anlatılarını yazan müzelere taşımış, böylece Osmanlı’nın toprakları üzerindeki egemenlik iddialarının dayanaksız görünmesine neden olmuşlardır. Dahası, Osmanlı İmparatorluğu toprağa ve altında yatan tarihi eserlere el koyarak kendinden önceki halkları egemenliği altına almış emperyal bir güç olarak görülüyordu. Arkeoloji etkinlikleri, I. Dünya Savaşı’nın öncesi ve sonrasında Avrupalıların Osmanlılara ait topraklardan emperyal paylar alma umutlarını meşrulaştırmalarına katkıda bulundu. Buna karşılık, Osmanlıların arkeoloji etkinlikleri de, Avrupalıların işgaline tepki olarak ve yalnızca eserler üzerindeki haklarının değil, daha da önemlisi, toprakları üzerindeki haklarının tanınmasını sağlamak amacıyla gerçekleştirildi. Dolayısıyla müze ve onunla bağlantılı hukuki pratikler, yalnızca sözel düzeyde kültür mirasının ve tarihin dilini kullanmakla kalmadı, fiziksel olarak da
fethin ve egemenliğin dilini kullandı[10]

I. Dünya Savaşı öncesinden başlayarak, milli mücadele yıllarına kadar Anadolu’da emperyal amaçlarla arkeolojik etkinliklerde bulunan devletlerden biri de İtalya’dır. I. Dünya Savaşının arifesinde İtalya Dışişleri Bakanı  Antonino di Sangiuliano, Krala ve Başbakana 21 Ocak 1913’te sunduğu bir memorandumda, “Şayet Osmanlı Devleti’nin tasfiyesi ve paylaşılması gündeme gelirse İtalya da söz sahibi olmalıdır” diyerek, İtalya’nın Osmanlı İmparatorluğu’na karşı izleyeceği politikayı belirlemiştir. Memorandumu bir gün sonra İstanbul Büyükelçisi’ne bir telgrafla bildiren Dışişleri Bakanı, ayrıca yazdığı bir mektupla hedeflerini; “Anadolu’ya nüfuz etmek için konsolosluklar ve okullar açmak, gemi seferleri düzenlemek , arkeoloji heyetleri göndermek , ekonomik girişimlerde bulunmak ve çeşitli imtiyazlar almak” şeklinde belirlemiştir. Nüfuz bölgeleri olarak ; diğer büyük devletlerle çatışmaya girişilmeyecek, yabancı gözlerden en uzak yer olan Antalya’yı tercih eden İtalya Hükümeti, Roma Milli Müze Müdürü Roberto Paribeni’yi 10 Nisan 1913’te İstanbul’a göndermiştir.[11]

Roma Milli Müze Müdürü Roberto Paribeni, İzmir, Rodos ve Antalya’da yaptığı incelemelerden sonra İstanbul’daki elçiliğe, yaptığı arkeolojik faaliyetler hakkında değil, Akdeniz’deki balık bolluğu, bölgedeki zengin ormanlar ve su kaynakları hakkında bilgi vermiştir.[12]

Osmanlı İmparatorluğu, İtalya’nın 21 Ocak 1913 tarihli memorandum hedeflerini kısa zamanda anlamakta gecikmemiştir. Zira Konya Valisi, 26 Nisan 1913’te Dahiliye Nezareti’ne, Antalya ve civarında bulunan tarihi eserleri araştırmak üzere Roma Müze Müdürü Mösyö Roberto Paribeni’nin Antalya’ya geldiğini, İtalya vapur kumpanyası tarafından yirmi günden beri Rodos, Antalya ve Mersin arasında haftada bir defa vapur işletmeye başlandığını ve İtalya Hükümeti’nin, Antalya’da bir konsolosluk kurma teşebbüsünde bulunduğunu bildirmiştir. Konya Valisi’nin uyarılarını dikkate alan Dahiliye Nezareti, bahsedilen yazıyı 2 Mayıs 1913 tarih ve 187 evrak numarasıyla Hariciye Nezareti’ne bildirmiştir.[13]

Osmanlı İmparatorluğu, İtalyan arkeoloji etkinliklerinin, bilimsel olmaktan ziyade emperyal amaçlarla gerçekleştirildiğinin farkına varmış gibi görünse de olanları engelleyebilecek güce sahip değildi. Trablusgarp’taki işgal siyasetinin benzerini Antalya’da da izleyen İtalya, burada bir konsoloshane açmış ve Marki Ferrante’yi konsolos olarak atamıştır. Süleyman Fikri (Erten)’e göre; “Marki Ferrante hilekar bir adam olup, ahalinin teveccühünü kazanmak için çeşit çeşit hileler yapmakla beraber, icabında hükümete karşı tahakküm vaziyetini almaktan da çekinmezdi”.[14]

I. Dünya Savaşı’nın başlangıcında tarafsız olan İtalya, aslında daha Balkan Savaşı sırasında Yunanlılara karşı korumak bahanesiyle işgal ettiği Rodos ve 12 Ada’yı boşaltmak karşılığında, Antalya’nın kendisine bırakılması isteğini yüksek sesle söylemekten çekinmiyordu.[15] İtalya; İngiltere, Fransa ve Rusya ile yaptığı görüşmeler sonucunda 26 Nisan 1915’te Londra Antlaşması’nı imzalayarak hem I. Dünya Savaşı’ndaki safını hem de hedeflerini belirginleştirmiştir. Bu antlaşmayla, Adriyatik’te istediği çıkarları elde eden İtalya’ya, On iki Ada ve en önemlisi Antalya veriliyordu.[16] I. Dünya Savaşı’nın sürdüğü yıllarda 17 Nisan 1917 tarihli St. Jean de Maurienne Antlaşmasıyla İtalya, Antalya’ya ilaveten, Menteşe Sancağı, Konya ilinin bir kısmı ile İzmir ve kuzeyini de işgal bölgesi olarak almıştır.[17]

I. Dünya Savaşı öncesinde Antalya’da bir konsolosluk açarak nüfuz kurma çabalarına başlayan İtalya, savaşın başlamasıyla beraber hız kesmek zorunda kalmış ve savaşın sonunda galip devlet statüsünde, daha güçlü olarak bölgeye yönelmiştir. İtalya, hedeflerine daha etkili bir şekilde ulaşabilmek için, Antalya’ya bir heyet göndererek  burada dini okul ve sağlık ocağı açma kararı almıştır. Bu arada savaş öncesi faaliyet gösteren konsolosluk da  yeniden açılacaktır.[18] Mondros Mütarekesi’nden işgale kadar geçen sürede İtalyanlar, gerçekten Antalya’da yiyecek maddelerini temin, doktorların halkı parasız tedavisi gibi halkın sempatisini toplamaya yönelik faaliyetlerde bulunmuşlardır. İşgalden önce papaz ve rahibeler de gelerek eski çalışmalarına başlamışlardır. Ayrıca İtalyan Hükümeti, burada bir okul, hastane ve telgrafhane açmıştır.[19]

Halkın sempatisini kazanmaya yönelik bir işgal siyaseti izleyen İtalyanlar, Antalya’yı resmen işgal etmek için fırsat kollamaya başladılar. I. Dünya Savaşı’nın bitiminde Osmanlı İmparatorluğu’nun yenik devlet statüsünde imzaladığı Mondros Mütarekesi’nin 7. Maddesine göre; galip devletler kendi güvenliklerini tehdit edecek bir durum karşısında, herhangi bir stratejik noktayı işgal etme hakkına sahip olacaklardı.

27 Mart günü Antalya’dan İzmir ve İstanbul’a giden posta arabasının soyulması ve aynı günün gecesi Rum mahallesi Yenikapı’da bulunan meydanda ansızın bir bomba patlaması, İtalyanlara işgal için gerekli bahaneleri sunmuştur. [20] Bu olay sonrasında İtalya’nın eski Antalya Konsolosu ve  dönemin İtalya mümessili Marki Ferrante , mutasarrıf vekili Talat Paşa’ya , anarşiyi bahane göstererek, emniyet için  “rahibelerin ikametgahına on nefer asker çıkardıklarını” söylemiştir.[21] Ancak 28 Mart 1919 günü Antalya, İtalya tarafından resmen işgal edilmiştir.

Aynı gün, İtalyanlar şehrin her yanına, Bahriye Miralayı Cavaliere Aleksandro Ciano imzalı işgal beyannamelerini dağıtmışlardır. Bu beyanname İtalyanca ve Türkçe olmak üzere iki surette hazırlanmıştır. Beyannamede işgal gerekçeleri; “Antalya ahalisinin ve mallarının emniyeti taht-ı tehlikededir. Bu son günlerde vahim asayişsizlik ile ölü ve mecruh vukua gelmiştir. Cephaneden firar ile etraftan gelen muzırr eşhas tarafından fenalıklar ika edilmektedir.  Dünkü gün İzmir ile İstanbul’a giden posta soyuldu. Bugün sabah memleketin merkezinde büyük bir bomba infilak ettirildi. Antalya ahalisi tarafından vaki olan istida üzerine İtalya devlet fehimesi asakir-i bahriyesinin bir kısmı düvel-i müttefika namına memureyn ve zabıta-i mahalliyenin muavenetiyle asayiş-i umumiyeyi temin etmek için bugün Antalya’yı işgal ediyorlar…” şeklinde açıklanmıştır.[22]

İtalyanların aslında kendi işgal gerekçelerini bizzat yarattıkları, On Yedinci Kolordu Kumandan Vekili Mir-alay Süleyman Fethi Bey’in  Harbiye Nezâreti’ne gönderdiği 1 Mayıs 1919 tarihli arizadan anlaşılmaktadır. Süleyman Fethi Bey, “Bomba infilakı gecesi İtalyanların Antalya’ya iki yüz nefer ihraç ettiği halde, oradaki alayın bu ihraçtan neden ve ne suretle haberdar olamadığının mahallinden sorulduğunu” belirterek gelen cevabı Harbiye Nezareti’ne bildirmiştir. İtalyanların ihraç hareketini gören hiç kimse olmamasının nedeni, Antalya’da bulunan alay tarafından, “Bu kolun her halde ihraçtan evvel kasabayı gezmek maksadıyla karaya çıkarılmakta olan efraddan bir kısmının evvelce İtalyan Hastanesi olmak dolayısıyla tahliye edilen sahildeki binada saklandığı zann ve hissolunmaktadır.” şeklinde açıklanmıştır. Ayrıca rahipler, rahibeler ve sağlık görevlilerinin de işgal kuvvetleriyle birlikte mürettebat yanında hazır bulundukları bildirilmiştir.[23] Bu bilgiden anlaşılacağı üzere, aslında İtalyanlar bomba infilakı
gerçekleşmeden önce, işgal amacıyla karaya asker çıkarmışlar, üstelik bu askerlerin bir kısmını daha önce İtalyan Hastanesi olarak kullanılan binada saklamışlardır.

İşgal ettikleri toprakları, Büyük  Roma İmparatorluğu’nun mirası addederek egemenlik iddialarını pekiştirmeye çalışan İtalyanlar, eski faaliyetlerine hız vererek, bölgedeki arkeolojik eserleri konsoloshaneye taşımaya başlamışlardır. Antalya Ahz-ı Asker Şubesi Reisi Binbaşı Faik, İtalyanların tarihi eserleri konsoloshaneye taşıdıklarını, 16 Nisan 1919’da; “Şube dairesi dahilinde sancak direği altında kain âsâr-ı atîka olup almadığı şubece meçhul bir kabir ve bir (eksik) 13/14 Nisan 335 gecesi İtalyanlar tarafından sökülerek götürülmüştür.” şeklinde dönemin Antalya Tahrirat Müdürü İbrahim Naili Bey’e bildirmiştir.

Tahrirat Müdürü İbrahim Naili Bey, 17 Nisan 1919’da İtalya Konsolosu Marki Ferrante ile görüşülmesi, bahsedilen taşın ve eski toplardan olduğu anlaşılan iki topun iadesinin istenmesi ve bu suretle eksik eşyanın tamamlanması ve bu gibi durumların bir daha tekrarlanmaması yönünde ricada bulunulması şeklinde meseleyi Liva-i Hukukiye Müdüriyet-i Valasına havale etmiştir.[24] Umur-ı Hukukiye Müdürü Ahmed Rauf, İbrahim Naili Bey’in emri üzerine, 22 Nisan 1919’da Marki Ferrante ile yaptığı görüşmenin ayrıntılarını şu şekilde açıklamaktadır:

“Tahrîrât Müdiriyeti’nden şifahen teblîğ ettiğim tarif-i Sâmîleri ve telakki ettiğim 17 Nisan 335 tarihli emir ve der-kenâri-i Devletleri üzerine İtalya Devleti’nin sâbık Konsolosu Mösyö Marki Ferrante Cenâbları ile hanesinde mülakat olundu. Mûmâ-ileyh Marki Cenâbları cevablarında fî’l-hakîka bu gibi âsârdan bazıları el-yevm kendi hane ve dairesinde mevcud bulunduğu ve kıymetdar bulunan bu gibi âsârın pâ-yı tahrib altında çiğnenmesine ilm ü fenn ve marifet namına hiçbir zamanda rû-yi rıza göstermeyeceklerini ve binaen aleyh kıymet-i tarihiyyeyi haiz olan bu ve buna mümasil âsârın muhafazası hususunda hükûmet tarafından bir mahall-i mahsûs ihzar ve irae edilecek olur ise hemen tevdî‛ edileceği ve ma‛a-haza kıymetleri nazara alınmayarak öteye beriye atılmış bulunan daha bu kabil birçok âsâr-ı tarihiyyenin dahi bir taraftan cem‛ ve muhafaza edilmekte bulunulduğunu ve hükûmet-i mahalliyenin bu babda gösterecekleri himmetle memlekette kıymetdar bir “Antalya Osmanlı Müzesi” vücuda gelebileceğini ifade ve Murtuna civarında ve tarihi harabeleri cami bir mahalde köylülerin kireç ocakları tesis ve ihdas etmek suretiyle birçok sütunları mahv u ifnâ etmekte olduklarını gördüklerinden dolayı bilhassa müteessir olarak bu cihetin dahi Makâm-ı ‛Atûfîleri’ne arz ilave-i beyan eylemekle keyfiyet arz olunur efendim.”

İtalya eski Konsolosu Marki Ferrante’nin, Umur-ı Hukukiye Müdürü Ahmed Rauf Bey ile yaptığı görüşmede, tarihi eserlerin konsoloshaneye taşımalarına gerekçe olarak bu eserlerin kıymetlerinin  bilinmediğini göstermesi ve bir “Antalya Osmanlı Müzesi” kurulma önerisini ortaya atması dikkate değerdir. Bu görüşme, Antalya Mutasarrıfı Cemal Bey tarafından aynı gün kaleme alınarak, şifre bir  telgrafla, Dahiliye Nezâreti’ne bildirilmiştir.[25]

Dahiliye Nezareti, İtalyanların Antalya’da tarihi eserlere yönelik faaliyetleri hakkında edindiği bilgi neticesinde 26 Nisan 1919’da, Antalya Mutasarrıflığı’na bir şifre telgraf yollayarak “Müze Müdîriyle vukû‛ bulan müzakerenin neticelendirilerek âsâr-ı atîkanın hüsn-i muhafazasına itina edilmesi”ni talep etmiştir.[26]

Dahiliye Nezareti’nin bu emri oldukça düşündürücüdür. Çünkü bahsedilen tarihte Antalya’da henüz ne bir müze ne de müze müdürü vardır. Bu emre, Antalya  Maarif Müdüriyeti 30 Nisan 1919’da, “Nerelerde ne gibi âsâr-ı nefise ve kadîme bulunduğu Sultanî Muallimleri’nden Süleyman Fikri Efendi bilir bu işlere resmen mûmâ-ileyh memur tayin edeceğim. Maarif Nezâreti’nden tahsisat istenilecektir netice de mutasarrıf beye arz olunacaktır.” şeklinde cevap vermiştir.[27]

Böylece, Antalya’da ilk kez bir müze kurulması ve bu müzenin başına -o sırada Antalya Sultanisi’nde Türkçe öğretmeni olan- Süleyman Fikri Erten’in geçirilmesi düşüncesinin, İtalyanların tarihi eserleri konsoloshanede toplattırmasına bir tepki olarak ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. İmparatorluğun parçalandığı, ulusal direnişin başladığı bu yıllarda, tarihi eserlere ilişkin bu kayıtlar, nesnelerin savaşın kültürel cephesini oluşturmaya devam ettiğini ve toprak üzerindeki egemenliğin ifadesi olarak taşıdıkları değerin savaş bağlamında arttığını gösterir.  Toprak altındaki nesnenin aidiyet sorunu, egemenin hangi taraf olacağını da belirleyecekti. Savaşın kültürel cephesinde, işgalci güçler, imparatorluk üzerindeki hak iddialarını, tarihi eserler üzerinden meşrulaştırmaya çalışmışlardır. Bu bağlamda İtalyanlar da  aynı metodu izleyerek, ele geçirdikleri tarihi eserleri  konsoloshaneye toplamış ve burayı bir nevi müzeye dönüştürmüşlerdir. Hatta İtalya siyasi mümessili Marki Ferrante, “Türklerin tarihi eserlere önem vermediğini ve bu hareketi bilim ve medeniyet namına yaptıklarını” iddia etmiştir. Yani müzelerin, ulusal direnişin bir sembolü olarak öne geçtiği bu dönemde  Antalya’da da bir müze kurulması girişimi, İtalyan egemenlik iddialarına karşı bir hareket olarak başlatılmıştır. Ancak müzenin kuruluşuna kadar geçecek süre içersindeki bu egemenlik mücadelesinin, 28 Mart 1919’dan itibaren, İtalyanlar lehine  gelişerek devam ettiği, Osmanlı arşiv belgelerinden de anlaşılmaktadır.

Osmanlı Ordu-yı Humâyûnu Baş Kumandanlığı Vekâleti’ne bağlı 17. Fırka Kumandanı Ali Nadir Paşa, Harbiye Nezareti’ni, 24 Nisan 1919’da, çektiği telgrafla, Antalya Kalesi’nde bulunan tarihi eser cinsinden kitaplar, resimli taşlar ve eski zaman işi kaval toplarının toplattırılmakta olduğunu haber aldıktan sonra mahalli hükümeti uyardıklarını ve bura mümessili nezdinde girişimde bulunduklarını belirterek, İtalyanların Antalya Kalesi’ndeki faaliyetleri hakkında  bilgilendirmiştir.[28]

Harbiye Nezareti, Ali Nadir Paşa’nın çektiği bu telgraf doğrultusunda, İtalyanların Antalya Kalesi’ndeki faaliyetlerini, Dahiliye Nezareti’ne 5 Mayıs 1919 tarihinde ayrıntılı olarak bildirmiştir. Nezaret, 17. Kolordu Kumandanlığı’na çektiği bir telgrafla, “Meselenin hükümet-i mahalliye ve kuvve-i itilafiye mümessili ile temasda bulunarak hiçbir türlü zaiyata meydan verdirilmeyerek çözümlenmesi” ni talep etmiştir.[29]

Ancak Harbiye Nazırı Müşir Şakir Paşa, Dahiliye Nezareti’ne  14 Mayıs 1919 tarihinde gönderdiği arizada, İtalyanlar tarafından toplanılan eserler geri istendiği halde iadesinin yapılmadığı, iadesi için münasip bir mahal gösterilmesi isteğine karşılık, İtalyanların bir müze kurmak teklifinde bulundukları ve vuku bulan tebligata rağmen halen tahribata devam etmekte olduklarını belirtmiştir.[30]

Harbiye ve Dahiliye Nezaretleri ile Antalya’daki mahalli hükümetin idari birimleri arasında, aynı tarihlerde İtalyanların arkeolojik faaliyetlerine yönelik istihbarat devam etmiştir. Özellikle Antalya’daki mahalli hükümetin idari birimleri arasında, İtalyanların tarihi eserleri Konsoloshane’ye nakliyle ilgili mesuliyet konusunda, birbirini suçlamaya varan yazışmalar yapılmıştır.

Antalya Polis Ser komiseri Eşref Bey,  Cami-i Cedîd Mahallesi’nde ve Yanıklık taraflarında
Gebizlik adıyla bilinen Cami-i Şerîf içinde üzeri yazılı beş ve Antalya sakinlerinden derici Yani’nin evinde yine üzeri yazılı bir toplam altı taşın kaldırılarak İtalya mümessili Marki Ferrante’nin ikamet ettiği eski İtalya Konsoloshanesi’ne nakledildiğini, 13 Mayıs 1919’da mutasarrıflığa bildirmiştir.  Aynı gün Antalya Mutasarrıfı Cemal Bey, baş komiserliğe; “Bunların hüsn-i muhafazası lazım iken götürüldükten sonra malumat verilmesi şâyân-ı dikkattir.”şeklinde cevap vererek eserlerin korunması konusunda emniyet müdürlüğünün gerekli özeni göstermediğini vurgulamıştır. Bu suçlama karşısında ser komiser Eşref Bey, 14 Mayıs 1919’da “Ahcar-ı mezkûrenin nakli zabıta tarafından görülerek bilahere  mesmu olmuş ve bunların hüsn-i muhafazası maarif idaresine aid bulunmuş olduğu ma‛rûzdur” diyerek, tarihi eserlerin korunması konusunda sorumluluğun aslında maarif idaresine ait olduğunu  belirtmiştir.

Maarif Müdüriyeti, Antalya Mutasarrıflığı’na bu konuyla ilgili sorumluluğunu yerine getirememe gerekçesini 15 Mayıs 1919’da; bu gibi tarihi eserlerin korunmasının ödeneksiz ve parasız yapılmasının mümkün olmadığı, Dahiliye Nezareti’nden ödenek istenildiği halde gönderilmediği, mahalli imkanlar ölçüsünde meseleyi belediyeden amele verilmesi  suretiyle şimdilik çözebildiklerini, belirterek açıklamıştır.[31]

Bu olayların sonucunda, Antalya Mutasarrıflığı, İtalya Konsolosu’nun beraberindeki bir tarihi eser uzmanı ile birlikte, rast geldikleri bütün tarihi eserleri mahalli idarenin haberi olmaksızın önce konsoloshaneye, oradan da Rodos’a naklettiğini, Hariciye Nezaretine bildirilmiştir. Bu istihbarat üzerine harekete geçen Nezaret, Antalya Ahz-ı Asker Şubesi Dairesi’nin yakınında antik eser cinsinden sayılabilecek, üzerinde bir kız resmi bulunan bir taş ile atîk toplardan telgrafhane civarında bulunan ikisinin de habersizce götürülen bu eserler arasında olduğunu, İtalya Fevkalade Komiserliği’ne  bildirmiştir. İtalya Fevkalade Komiserliği, Hariciye Nezareti’ne, ”Hiç birinde hakikat niteliği olmayan bu haberlerin, Bâb-ı ‛Âlî’nin Antalya’dan aldığı yalan haberlerin birincisi olmadığının teessüfle görüldüğü” şeklinde cevap vermiştir. Alınan bu cevap üzerine Hariciye Nezareti, bu konuda acil bir inceleme başlatarak, “oralarda ne gibi şeylerin ne vakit ve ne suretle nerelere kimler tarafından naklolunduğunu açıkça ve etraflıca gösteren bir cetvel düzenlenmesi hakkında”, Antalya Mutasarrıfı’na 18 Haziran 1919’da talimat vermiştir.[32]

Osmanlı İmparatorluğu’nun merkezi ve mahalli idari birimleri ile İtalyan Konsoloshanesi arasında, tarihi eselerin aidiyeti ve himayesi konusunda artık hukuki ve fiili bir mücadele başlamıştır. Bu mücadelenin fiili yönü, daha önceden de gündeme gelen Antalya’da bir müze kurulması düşüncesidir. Kurulacak olan müzenin idaresi, tarihe ve tarihi eserlere yönelik uzmanlığıyla tanınan Süleyman Fikri Erten’e verilecektir. Süleyman Fikri Erten, Maarif Müdürlüğü’nün 17 Haziran 1919 ve Mutasarrıflığın 15 Ekim 1919 tarihli tahriratlarıyla  fahri asar-ı atika memuru tayin edilişinin ardından, İtalyanlara karşı bu konuda cephe alarak, müze kurma girişimlerine başlamıştır. İlk önce Antalya merkezinde bulunan dağınık eski parçaları, Tekeli Mehmet Paşa Camii’nin karşısında bulunan ufak ve terkedilmiş, Selçuk devrine ait bir mescitte toplamış ve böylece burayı bir nevi müze deposuna dönüştürmüştür. Antalya Müzesi’nin ilk temel taşını bu suretle  atmış olan Süleyman Fikri, “Antalya Müzesi’nin Teşekkülü Hakkında” başlıklı notlarında; “Böylece biz Türklerin dahi asar-ı atika ile alakadar ve kadim eserlere hürmetkar olduğumuz iddiasıyla Konsoloshaneye eski eserlerin toplattırılmasına mani olmak istemiştik.” diyerek hem Konsoloshane ile bu konuda giriştiği mücadeleyi hem de müzenin kuruluş öyküsünü nakletmektedir.[33]

Antalya Müzesi’nin kuruluş çalışmaları sürecinde de İtalyanlar tarihi eserleri toplamak yönündeki faaliyetlerine devam etmişlerdir. 22 Temmuz 1919 ‘da Antalya Mutasarrıfı Cemal Bey, Dahiliye Nezareti’ne,  asar-ı atika araştırmaları için livaya gelen  İtalya’nın Polermo Darülfünunu muallimi  tarafından gerek para mukabilinde ve gerekse askerler vasıtasıyla tarihi eserlerin konsoloshaneye naklettirildiğini ve bu durumu eski İtalya konsolosu olan Marki Ferrante’nin itiraf ettiğini, bildirerek, gereğinin ilgili makamlarca yapılmasını talep etmiştir.[34]

Maarif Müdüriyeti’nin, 22 Temmuz 1919 tarihli kayıtlarındaysa, mutasarrıflık ile yapılan görüşmeler sonucunda, Dahiliye Nezaretine, Antalya’nın jeolojik yapısının önemini uzun uzadıya anlatan bir ariza yazıldığı bilgisi yer almaktadır. Dahiliye Nezareti’ne tarihi eserlerin önemini arz maksadıyla, Antalya’nın harabelerini gösteren bir harita ile bu harabelere ait on sekiz fotoğraf ve antik dönemde basılmış olan sikke numunelerinden de birkaç model gönderilmiştir. Bunların yanı sıra İtalyanların tarihi eserlere yönelik araştırma, inceleme çalışmaları ve mutasarrıflık ile konsolosluk arasındaki gelişmeler hakkında da bilgi verilmiştir. Masarif Müdiriyyet-i Behiyyesi’ne yazılan bu arizanın sonunda, il merkezinde bir müze açılabilmesi için ödenek istenmiştir.[35]

İtalyan işgaline ve egemenin hangi taraf olacağı sorunsalına bir tepki hareketi olarak, müze kurma çalışmalarının fiilen başlatıldığı, hatta kent içindeki tarihi eserlerin Tekeli Mehmet Paşa Camii karşısındaki mescide nakledildiği bu dönemde, Antalya Mutasarrıflığı İtalyanların elinde bulunan tarihi eserleri geri almak adına etkili bir mücadeleye girişmiştir. 17 Aralık 1919’da Antalya Mutasarrıfı Cemal Bey, Dahiliye Nezareti’ne çektiği şifre telgrafta, “Eski İtalya Konsolosu Marki Ferrante ile yapılan görüşme sonucunda, İtalyanlar tarafından toplatılan asar-ı atikanın hükümete teslim edileceği” yönünde bilgi vermiştir.[36]

Dahiliye Nezareti, uzun zamandır süren bu şikayetleri dikkate alarak,  Teke Mutasarrıflığı’ndan 17 Aralık 1919 tarihinde, İtalyanların topladığı tarihi eserlerin neler olduğu ve nerelerden ne suretle toplanıldığı yönünde bilgi istemiştir.[37] Bu durum üzerine, Antalya Mutasarrıflığı, 21 Ocak 1920 tarihinde, İtalyanların Konsoloshane’ye naklettiği tüm tarihi eserlerin uzunca bir listesini yaparak Dahiliye Nezareti’ne göndermiştir.[38] İtalyanların Antalya’yı işgalden önce ve sonra toplamış oldukları tüm eski eserler bu listede yer almaktadır.

Süleyman Fikri Erten, “Antalya Maarif Müdürlüğü aracılığıyla, Konsoloshane’de mevcut bu eserler hakkında Dahiliye Nezareti’ne başvurularının etkili olduğunu ancak geriye iadeleri konusunda “meselenin ancak iki hükümet arasında çözülebileceği” cevabını aldıklarını belirtmektedir. Bu eserlerden ancak Konsoloshane bahçesindeki otuz beş tanesi, büyük zafer öncesinde ,  6 Temmuz 1921’de İtalyanların Antalya’dan ayrılmasıyla geri alınabilmişlerdir.[39] Ancak, 21 Ocak 1920 tarihli, mutasarrıflığın hazırladığı eserlerin dökümü göz önüne alındığında, İtalyanların, bu eserlerin bir çoğunu yurt dışına kaçırmış oldukları sonucu ortaya çıkmaktadır.

Bu yıllarda,Türk ulusal direnişi, toprak üzerindeki egemenlik mücadelesini hem siyasal hem de kültürel cephede, etkili bir biçimde sürdürmüştür. Ankara’da ilk Büyük Millet Meclisi’nin açılışından sonra kurulan milli hükümet, 9 Mayıs 1920 günü, Meclis
toplantısında okuduğu programında , milli eski eserlerimizi derleyerek korumayı amaçları arasında saymış ve Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak Türk Asar-ı Atikası Müdürlüğü’nü kurmuştur.  Türk Asar-ı Atikası Müdürlüğü, daha sonra kadrosu genişletilerek, Hars Müdürlüğü adını almıştır. Ulusal direnişin başarıya ulaşmasının ardından, Mustafa Kemal Atatürk’ün emriyle, Milli Eğitim Bakanı İsmail Safa, 5 Kasım 1922 tarihinde “Müzeler ve Asar-ı Atika Hakkında Talimat” başlığıyla bir genelge yayınlayarak illere göndermiştir.[40]  Türk müzeciliğinin geleceği için önemli bir adım olan on bir maddelik bu genelgenin, ikincisi maddesinde, “Sultani, İdadi ve Darü’l-mualliminlerde en büyük maarif memurunun idaresinde Mektep Müzeleri oluşturulduğu” belirtilerek,  müze müdürleri ve memurlarının görev ve sorumlulukları açıklanmaktadır.[41]

Ulusal Kurtuluş Savaşı yıllarında kurulan tüm hükümetler, müzeciliğe programlarında önemli bir yer vermişlerdir. Cumhuriyetin ilanından hemen önce, 14 Ağustos 1923 tarihli hükümetin uygun merkezlerde müzelerin kurulacağını belirtmesinin ardından, Anadolu’da yeni müzeler öğretmen müzeciler tarafından kurulmuştur.[42]  Bu doğrultuda, Antalya Müzesi resmi olarak 1923 yılında, Süleyman Fikri Erten tarafından, Panaya Kilisesi’nde kurulmuştur.[43] Aslında , tarihi eserlerin Selçuklular devrine ait mescitten, Antalya Rumlarının tehciri üzerine boşalan beş kiliseden en büyüğü olan Panaya Kilisesi’ne taşınma tarihi Ekim 1922’dir.[44] 9 Temmuz 1934 tarihli ve Gazi Mustafa Kemal imzalı bir kararname ile, Yivli Minare Camii’nin müze binası yapılmak üzere Maarif Vekaletine devredilmesine  karar verilmiştir.[45] Bu kararın ardından Antalya Müzesi Yivli Minare Camii’ne taşınmış ve 1972’de Konyaaltı’nda yeni bir bölge müzesi inşa edilene dek burada faaliyet göstermiştir.

Sonuç olarak, İtalyanların, Antalya ve Akdeniz bölgesi üzerindeki egemenlik iddialarını, Roma İmparatorluğu’nun tarihi kalıntıları üzerinden inşa etme düşüncesi, arkeoloji etkinlikleriyle kendini göstermiştir. 1913’den 1921’e dek yoğun olarak gerçekleşen İtalyan arkeolojik faaliyetlerinin temelinde, bölge üzerindeki emperyal hedefler yatmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu, yerel ve merkezi düzeyde, bu amaçların farkına varmıştır ancak gerekli tedbirleri alacak güçte değildir. Üstelik Osmanlı İmparatorluğu tarihi eserlerin, ulusal kimliğin ifade edilmesinde kilit bir rol oynadığının farkındadır. İtalyanların, Antalya’daki tarihi eserleri “bilim” adına Konsoloshane’ye taşımalarının ardından, Osmanlı İmparatorluğu ve İtalya arasında bir “nesneler savaşı” başlamıştır. Tarihi eserlerin iadesi başlığında sürdürülen bu mücadele aslında toprak üzerindeki egemenin kim olacağı sorunsalı ile yakından ilgilidir. Bu yüzden Antalya’da bir müze kurulması düşüncesinin İtalyan işgaline ve egemenlik iddialarına bir tepki şeklinde doğduğu söylenebilir. Dönemin Antalya Sultanisi Türkçe öğretmeni Süleyman Fikri Erten, bu mücadelenin eylemsel ve düşünsel anlamda öncüsü olmuş ve fahri asar-ı atika memurluğuna atanmıştır. Ulusal mücadelenin kazanılmasına yakın tarihlerde, İtalyan işgali sona ermiş ve İtalyanlar tarihi eserlerden bir kısmını iade ederek, Antalya’yı terk etmişlerdir. Ulusal hükümetlerin müzeciliği, ulusal bilinci oluşturma çerçevesinde değerlendirmesiyle birlikte, Anadolu’nun bir çok yerinde ard arda müzeler kurulmuştur. Kuruluş faaliyetleri daha eskiye uzanan Antalya Müzesi de 1923 yılında resmen kurulmuştur.  

Bibliyografya

A-  Arşiv Belgeleri

Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Cumhuriyet Arşivi

B-  Kitap ve Makaleler

ARIK,Remzi Oğuz, Türk Müzeciliğine Bir Bakış, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1953.
AYBARS, Ergun, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1994.
BURKE, Peter, Bilginin Toplumsal Tarihi, çev. Mete Tunçay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2001.
ÇELEBİ, Mevlüt, “Antalya Bölgesi’nde İtalyan Arkeoloji Heyetleri”, Adalya, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Dergisi, X (2007). s.387-400, Antalya 2007.
ÇELEBİ, Mevlüt, “İtalyan Sömürgeciliğinin Hedef Kenti Antalya”,  Son Bin Yılda Antalya Sempozyumu, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Antalya, 2006, s.169-186.
ERTEN, Süleyman Fikri, Antalya Müzesi’nin Teşekkülü Hakkında, [Yayınlanmamış Hatıratı, t.y, y.y.]
ERTEN, Süleyman Fikri, Milli Mücadelede Antalya, Antalya Müzesi Yayınları, Antalya, 1996.
KÖSTÜKLÜ, Nuri, “İtalyan İşgal Metodu ve Antalya”, Son Bin Yılda Antalya Sempozyumu, Akdeniz Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Antalya, 2006, s.187-197.
OGAN, Aziz, Türk Müzeciliğinin 100. Yıldönümü, Üniversite Basımevi, İstanbul, 1947.
ÖNDER, Mehmet, Türkiye Müzeleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1977.
ÖNDER, Mehmet, “Atatürk ve Müzeler”, Türkiyemiz, S.11, (Ekim 1973), Akbank Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, s.2-4.
SEYİRCİ, Musa , Atatürk ve Çağdaş Müzeciliğimiz, Türkeli Yayınları, Afyon, 1981.
SHAW, Wendy M. K., Osmanlı Müzeciliği Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi, çev. Esin Soğancılar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004.
SU, Kamil, Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, Icom Türkiye Milli Komitesi Yayınları,  İstanbul, 1965.
TURAN, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, İmparatorluğun Çöküşünden Ulusal Direnişe, 1. Kitap, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2004.

[1] Wendy M. K. Shaw, Osmanlı Müzeciliği Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi, çev. Esin Soğancılar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004, s.8.
[2] Peter Burke, Bilginin Toplumsal Tarihi, çev. Mete Tunçay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2001, s.42.
[3] Shaw, a.g.e., s.12-13.
[4] Aziz Ogan, Türk Müzeciliğinin 100. Yıldönümü, Üniversite Basımevi, İstanbul, 1947, s.4.
[5] Kamil Su, Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, Icom Türkiye Milli Komitesi Yayınları,  İstanbul, 1965, s.7.
[6] Shaw, a.g.e., s.45.
[7] Ogan, a.g.e, s.5.
[8] Shaw, a.g.e., s.122-134.
[9] Mevlüt Çelebi, “Antalya Bölgesi’nde İtalyan Arkeoloji Heyetleri”, Adalya, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Dergisi, X (2007). s.387.
[10] Shaw, a.g.e., s.137.
[11] Çelebi, a.g.m., s.388.
[12] Mevlüt Çelebi, “İtalyan Sömürgeciliğinin Hedef Kenti Antalya”,  Son Bin Yılda Antalya Sempozyumu, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Antalya, 2006, s.172.
[13] BOA-DH-İD., D.28/2, G.14
[14] Süleyman Fikri Erten, Milli Mücadelede Antalya, Antalya Müzesi Yayınları, Antalya, 1996,s.1.
[15] Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, İmparatorluğun Çöküşünden Ulusal Direnişe, 1. Kitap, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2004, s.42.
[16] Ergun Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1994, s.78.
[17] Turan, a.g.e., s.70.
[18] Çelebi, “Antalya Bölgesi’nde İtalyan …”,s.391.
[19] Erten, a.g.e., s.5.
[20] Nuri Köstüklü, “İtalyan İşgal Metodu ve Antalya”, Son Bin Yılda Antalya Sempozyumu, Akdeniz Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Antalya, 2006, s.188.
[21] Erten, a.g.e., s.7.
[22] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,16. (Belgenin tam metni ektedir.)
[23] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,23.
[24] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,4-2.
[25] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,29.
[26] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,4-1
[27] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,4-1
[28] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,30.
[29] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,33.
[30] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,32.
[31] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,4-1
[32] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,35.
[33] Süleyman Fikri Erten, Antalya Müzesi’nin Teşekkülü Hakkında, [Yayınlanmamış Hatıratı, t.y, y.y.] s.1.
[34] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,7.
[35] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,4-2.
[36] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,8.
[37] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,10-1.
[38] BOA-DH-EUM-5Şb, D.28, G.50/-A,1-2.,
[39] Erten, Antalya Müzesi’nin Teşekkülü Hakkında, [Yayınlanmamış Hatıratı t.y, y.y.] s.2.
[40] Mehmet Önder, “Atatürk ve Müzeler”, Türkiyemiz, S.11, (Ekim 1973),s.2-3.
[41] Remzi Oğuz Arık, Türk Müzeciliğine Bir Bakış, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1953, s.43.
[42] Musa Seyirci, Atatürk ve Çağdaş Müzeciliğimiz, Türkeli Yayınları, Afyon, 1981, s.15.
[43] Mehmet Önder, Türkiye Müzeleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1977, s.36.
[44] Erten, “Antalya Müzesi’nin Teşekkülü Hakkında”, [Yayınlanmamış Hatıratı t.y, y.y.] s.2..
[45] Cumhuriyet Arşivi,30.18.1.2, D.133-132, S.2/978.