Vadeli işlem piyasalarının tarihi Hollanda’da “Lale Devrine” ve öncesinde ise Japonya pirinç tarlalarına kadar uzanmaktadır. Modern anlamda vadeli işlem piyasası 1800’lü yıllarda ABD’de oluşmaya başlamıştır. 1848 yılında Chicago Board of Trade (CBOT) isimli tahıl borsaları alıcıya satıcı ve satıcıya alıcı güvencesi vererek organize şekilde kurulmuş ilk borsalardandır. 1874 yılında ise genellikle yumurta, tavuk ve çiftlik ürünlerinin alınıp satıldığı Chicago Merchandile Exchange kurulmuş ve 1919 yılında yeni ürünlerin bu borsaya ilave edilmesi ile CME resmi bir borsa niteliğinde faaliyetine başlamıştır (Aybars, 2005:27). Ancak modern anlamda vadeli işlemler borsasının temeli Bretton-Wood sistemini takiben döviz piyasalarındaki serbestlikten sonra oluşmaya başlamıştır. Nitekim günümüzde vadeli işlem borsalarında finansal temelli kontratlar ürün temelli kontratlardan daha yoğun olarak işlem görmektedir. Bu ise piyasaların finansal liberalizasyon sürecinde yaşadığı değişimi göstermektedir.

Vadeli işlem piyasaları belirli malların ve finansal ürünler üzerine hazırlanmış olan standart vadeli kontratların alınıp satıldığı piyasalardır. Vadeli işlem piyasalarında yatırımcı bir mal veya finansal ürün üzerine hazırlanmış olan kontratı satın aldığı zaman o mal veya finansal ürünün mülkiyetine sahip değildir. Satın alınan bu kontrat belirli bir vadesi bulunan mal veya finansal ürünün, gelecekte belli bir vadede, o vadenin spot fiyatı üzerinden alınacağının taahhüt edildiğini kapsamaktadır (Baran, 2004:18).

Sponsor Bağlantılar

Vadeli işlem piyasalarındaki sözleşmeler aşağıdaki özelliklere sahiptir:

– Belirli bir vadeye sahiptir.

– Önceden belirlenmiş bir fiyatı vardır.

– Sözleşmeye konu olan malın veya finansal aracın miktarı ve niteliği bellidir.

Genel olarak vadeli işlem piyasalarında tarımsal ürünler, enerji ürünleri, kıymetli metaller ve madenler, hisse senedi endeksleri, faiz oranları gibi belirli esaslara göre kontratlar hazırlanırken bilişim teknolojilerinin gelişmesiyle ve yatırımcının ihtiyacına cevap verecek şekilde yeni kontratlar da düzenlenmektedir. Özellikle mevsim ve iklim değişmelerinden dolayı ekonomisi tarıma dayalı ülkelerde yeni kontratlar da düzenlenmeye başlamıştır.

Borsada sözleşme konusu olan mal ve hizmetlerin fiyatları spot piyasada devamlı dalgalanma göstermesi ve yatırımcıların da uzun vadeli işlemleri hedeflemesi bu konuda bir borsa ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda vadeli işlem sözleşmeleri üç temel amaç için kullanılmaktadır (Yatırımcı rehberi, vob, 12):

– Korunma amaçlı

İşletmelerin çeşitli risklerle karşı karşıya kalmaları ve risklere rağmen piyasa değerlerini maksimize etmeyi amaçlamaları ve bu doğrultuda türev ürünlerini kullanmalarıdır.

– Yatırım amaçlı;

Geleneksel yatırım araçları yerine her yatırımcıya hitap edecek risk ve getiri özelliğine sahip olmaları nedeniyle yatırımcıların tercihidir.

– Arbitraj amaçlı.

Vadeli işlem piyasalarındaki aynı sözleşmelerin vadeli fiyatları ile spot fiyatları arasındaki var olan belirli bir ilişkinin bozulması durumunda yatırımcının bu ilişkiden risksiz getiri elde etmek istemesi amacı ile işlem yapmasıdır.

Vadeli işlem piyasalarında yukarıda sayılan amaçlar doğrultusunda işlem yapılmasının yanında bu piyasaların iki temel fonksiyonu vardır. Bunlar; Risk yönetimi ve geleceğe yönelik fiyat tahminlemesidir. (Türev Araçlar Lisanslama Rehberi, VOB, 2005:21).

 
Kaynakça:
 
http://www.vob.org.tr/VOBPortalTur/docs/VOBvergiraporu.htm

Belma Nurcan, Türev piyasası işlemlerinin vergilendirilmesi ve örnek ülke uygulamaları (uzman yeterlilik tezi), TCMB, Muhasebe Genel Müdürlüğü, Ankara, Eylül 2005