Bu alfabe eski İskandinav yazısı olan Run Yazısına benzediği için bazı bilimciler tarafından “Yenisey Run Harfleri”, “Türk Run Yazısı” gibi isimlerle de adlandırılmıştır.1 687-692 yılları arasında yazılmış olan Çoyren Yazıtı Türklerin en eski yazıtı olarak kabul edilir. Bu yazı Göktürk Alfabesiyle yazılmıştır ve altı satırdan oluşmaktadır.
Arkeolojik kazılar sonucundan elde edilen bazı bulgular Göktürk yazısının kullanımının M.Ö 4. 5. Yüzyıllara kadar gittiğini gösterse de bu güçlü teori tam olarak aydınlatılmadığı (henüz yazı çözülemediği) için Çoyren Yazısı ilk Türk yazısı olarak kabul edilmektedir.2 Köktürk yazıtlarının diğer örnekleri olan Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk yazıtları 7. Yüzyıllarda 2. Göktürk Devleti zamanında yazılmıştır. Bu yazılar Sibiryadaki bitkileri incelemeye gelen Dr. Messerschmidt’in 1721’de yazılı bir taşa rastlamasıyla bulunmuştur.3
1893’de Danimarkalı V.Thomsen bu yaztılardaki alfabeyi okuyarak çözmeyi başarmıştır.4
En eski örnek, Kazakistan’da Sakalara ait olduğu düşünülen Esik Kurganı’nda bulunan ve M.Ö. 4. yüzyıla tarihlenen bir gümüş tabağın üzerindeki iki satırlık yazıda görülmektedir. Bundan sonraki en eski örneği ise Orhun mezar külliyesindeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce Yenisey’deki anıtlarda görülür. Soğdiyan alfabesi, Pahlavi alfabesi ve Karosthi alfabesinden esinlenilerek icad edilen ve Sakalar, Hunlar, Gök Türkler, Uygurlar, Kırgızlar tarafından doğduğu coğrafyada kullanılan Orhun yazısı, bazı Türk boylarınca Avrupa’ya da taşınmıştır. Hatta 16. yüzyıla kadar Macaristan’da Sekeller arasında kullanıldığı bilinmektedir.
Orhun harfleri kullanılarak yazılan metinde (günümüzde kullandığımız Latin harfleriyle yazımda olduğu gibi) harfler bitişmez, ayrı yazılır.
Sözcükler, aralarına üst üste iki nokta koyulmak suretiyle birbirinden ayrı yazılır. Bunun dışında herhangi bir noktalama işareti yoktur. Yazı genellikle (Arap ve Fars alfabesindeki gibi) sağdan sola yazılır. Soldan sağa yazıldığı durumlarda harfler de ters dönük olarak yazılır.
Orhun yazısında seslilerin çoğu kez yazılmadığı görülür. Sesliler ilk hecede yazılır, sonrasında gelen sesliler de aynıysa diğerleri yazılmaz. Son harf sesliyle bitiyorsa o sesli de yazılır. Orhun yazısının sessiz harf yazımı da sağlamdır. Harf fazlalığına karşın önemli bir karışıklık ve karıştırma durumu görülmez. Ancak kalın ve ince sessizlerin, bazı yerlerde birbirinin yerine kullanıldığı da görülür. Ayrıca “s” harfi birçok kez “ş” için de kullanılmış ve ayrıca birbirine benzediği için (tabi ki Orhun alfabesinde) bir iki sözcükte de “l” yerine “ş” ve “kalın s” yazılmıştır.Yazma kuralları türkolog Mehmet Kömen tarafından da kitaplaştırılmıştır.5
DİPNOTLAR
1. Hatice Şirin, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, s.27
2. Hatice Şirin, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, s.28
3. Oya Şen, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilgiler Enstitüsü, 2010, s.1
4. Wikipedia.org
5. tr.wikipedia.org/wiki/Orhun_alfabesi
