Yeryüzünde farklı bölgelerde yaşayan insanlar, farklı kültürlerin de oluşmasına sebep olmuşlardır. Kültürü meydana getiren maddi ve manevi unsurlar, her millet için ayrı özellikler gösterir. Halkoyunları da her millet için özel olan bu unsurlardan birisidir.

 

Sponsor Bağlantılar

 “Halk bilimi; bir ülke halkının kültür yaratmalarını, gelenek, adet, inanış, müzik, törenleri, oyunları, masalları, efsaneleri, türküleri ve geleneksel tiyatrosunu, el sanatlarını, konut mimarisi vb bazı özelliklerini inceleyen bilimdir (Örnek 1971).

 

Halk oyunları ise,  halk bilimi içinde yer alan araştırma konularından birisidir.

 

Halk oyunları, genel gelişme çizgisi açısından majik (büyüsel), kültik (tapınmayla ilgili) ve gündelik bir toplumsal olay olarak ortaya çıkar. Halk dansları da, ait oldukları halkın ya da ulusun duygu, düşünce ve eğilimlerini, heyecan ve sevinçlerini çeşitli vesilelerle (düğün, bayram v.b. )yansıtan en değerli kültür ürünlerinden birisidir (Narman 1984). Toplum yapısındaki farklılık, sosyo-ekonomik yapı, doğa ve iklim koşullarında halk danslarının da biçimleri farklılaşır (Terzioğlu 1991).

 

Anadolu, tarih boyunca üzerinde çok farklı devletlerin kurulduğu ve dolayısıyla da çok farklı kültürlerin yaşandığı, geliştiği bir coğrafi bölgedir. Doğu ve batı kültürleri arasında köprü olmuştur. Bu nedenle, çok zengin ve çeşitli dans hareketlerinin yaşandığı bir birikime sahiptir. Anadolu folklorunun, doğu ve batı kültürlerinin bir birinden etkilenmesi nedeniyle içerdiği heterojen öğeler, daima yeni öğelerin eklenebilmesi ve karışımlar oluşturulmasına uygun olmuştur (Koçkar 1998).

 

1900 yılında Rıza Tevfik BÖLÜKBAŞI tarafından “Ne-Sati Afiyet-Salname-i Tıbbi” adlı tıp yıllığında yayınlanan ve “Raks” başlığını taşıyan yazı halk oyunları üzerinde bugün bile geçerliliğini kaybetmeyen bir yazı olma özelliğini korumaktadır(Fırat Üniversitesi 1984).

 

Halk oyunları üzerine en büyük ve kayda değer çalışmalar 1932 yılında kurulan Halkevlerinde gerçekleşmiştir. Kuramsal ve uygulamalı çalışmalar yapıldığı, şenlikler düzenlendiği ve her ilde halk oyunları topluluklarının kurulduğu görülmektedir (Eroğlu 1985).

1955 yılında Yapı ve Kredi Bankası tarafından kurulan “Türk Halk Oyunlarını Yaşatma ve Yayma Tesisi” adlı örgüt on dört yıl boyunca dördü bölgesel, on dört halk oyunları festivali düzenlemiştir.

 

1968 yılında Afyon, Kayseri, Elazığ ve Adana’da düzenlenen dört bölge şenliklerinin iki yıl süren gezileri sırasında Anadolu ve Trakya baştan sona taranmıştır. Binlerce oyun yerinde görülmüş ve incelenmiştir. Fotoğraf, film ve teyple tespit edilen 1600 oyundan 400 kadarının yaşamakta olduğu anlaşılmıştır. Ve yine bu örgüt tarafından 1961 yılında ilk “Halk Dansları Semineri” düzenlenmiştir (Cönger 1987).

 

Aynı yıl Milli Eğitim Bakanlığı, TRT ve Türk Halk Oyunlarını Yayma ve Yaşatma Tesisinin birlikte düzenledikleri yörelerine göre halk oyunları yarışmaları filme alınmıştır (Baykurt 1976).

 

1975 yılında Turizm Bakanlığı bünyesinde
“Devlet Halk Dansları Topluluğu”  nun kurulması, devletin bu alandaki ilk ciddi çalışmasıdır.

 

Günümüzde ise, Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı olarak çalışan Milli Folklor Araştırma Dairesi bu alanda çalışma yapan en önemli ve tek resmi kuruluştur.

 

TÜRK HALK OYUNLARININ SINIFLANDIRILMASI

 

Türk halk oyunlarının sınıflandırılmasında çok farklı kriterleri dikkate almak mümkündür. Ancak biz bu çalışmamızda halk oyunlarımızı

Konuları, Tür özelliği, Kareoğrafik düzenleri, Çalgı özelliği ve Adlarının anlamlarından yola çıkarak sınıflandırdık. 

 

1. İÇERDİĞİ KONULARA GÖRE HALK OYUNLARI

 

1.1. İnsan-İnsan İlişkilerini Konu Alan Halk Oyunları

Vuruşma yada kavgayı konu alan halk oyunları;

Silahlı; Hançer barı(Erzurum), Bıçak horonu(Trabzon,Rize).

Silahsız; Harkuşta (Bitlis), Sin sin (Adıyaman). 

 

1.2. Kadın-Erkek İlişkilerini Konu Alan Halk Oyunları

Kıskanç(Kars), Arzu ile Kamber(Edirne).

 

1.3. Akrabalık İlişkilerini Konu Alan Halk Oyunları

Emmiler(Konya), Musa amca(Diyarbakır).

 

1.4. Kişi Adlarını Konu Alan Halk Oyunları

Mahir çavuş(Amasya), Ata barı(Artvin).

 

1.5. Tören Oyunları

Geçiş töreni oyunları (doğum, sünnet, kına gecesi, asker uğurlama.); Çayda çıra, askeran (avreş) (Elazığ), Çiftetelli (Adana).

Dinsel nitelikli oyunlar; Samahlar (Sivas), Sin sin (Adıyaman).

 

1.6. İnsan-Doğa İlişkilerini Konu Alan Halk Oyunları

Doğayı konu alan halk oyunları;  Deniz ve suları konu alan halk oyunları; Horon kurma (Rize, Trabzon), Kelek (Van).

 

Dağ ve ova adlarını konu alan halk oyunları; Yayla yolları(İçel), Ormandan gel(Uşak).

Meyve ve bitki adlarını konu alan halk oyunları;  Zambak(Konya), Kavak(Erzurum).

Doğa olaylarını konu alan halk oyunları; Yağmur duası(Diyarbakır), Kar mı yağdı(Kütahya).

 

1.7. Hayvan Taklitli Halk Oyunları

Kartal halayı(Bingöl, Diyarbakır), Kurt-kuzu (Diyarbakır). (Koçkar 1987).

 

2. TÜR ÖZELLİĞİNE GÖRE HALK OYUNLARI

 

2.1. Halaylar

Genellikle Orta ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde; davul, zurna, klarnet, bağlama, ney, zambur eşliğinde oynanırlar. Halayda dizinin başındaki kişiye ‘Halaybaşı’, sonundaki dansçıya ‘Poççik’ denir. Danstaki hareketlere ağırlama, yanlama, belleme, hoplatma, sektirme gibi yavaştan hızlıya doğru değişik adlar verilir.

İllere Göre Dağılımı Çorum, Sivas, Muğla, Elazığ, Adana, Bitlis, Diyarbakır, Kahramanmaraş, Gaziantep, Bingöl, Hakkari, Hatay, Mardin, Muş, Kayseri, Van, Ankara, Yozgat, Erzurum, Erzincan.

 

2.2. Barlar

Doğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgelerinde oynanır. Dizinin başındaki kişiye ‘Barbaşı’, sonundakine ‘Poççik’ denir. Barların eşik çalgıları davul, zurna, mey, klarnet ve deftir.

 

İllere Göre Dağılımı Kars, Erzurum, Ağrı, Artvin, Gümüşhane.

 

2.3. Horonlar

Doğu Karadeniz bölgesinde oynanır. Horonun eşlik çalgıları cura, zurna, davul, kemençe, kaval, koltuk davulu, garmon, akordeon ve mızıkadır.

 

style=”margin: 0cm 0cm 0pt; text-align: justify” class=”MsoNormal” align=”justify”> İllere Göre Dağılımı Samsun, Ordu, Trabzon, Rize, Artvin

 

2.4. Zeybekler

Orta Anadolu’nun güneyi, Güney Anadolu ve Ege bölgelerinde yaygındır. Bu dansı yapanlara ‘Efe’, ‘Zeybek’, ‘Kızan’ gibi adlar verilir.

 

Eşlik çalgıları kaba zurna, davul, klarnet, bağlama, def ve darbukadır.

 

İllere Göre Dağılımı İzmir, Aydın, Denizli, Uşak, Muğla, Kütahya, Bilecik, Çanakkale, Eskişehir.

 

2.5. Kaşıklı Danslar

Orta ve Güney Anadolu bölgelerinde yaygın olarak oynanır.

Eşlik Çalgıları Klarnet, bağlama, cura bağlama, darbuka, def ve el davuludur. Dansların çoğu türkülüdür.

 

İllere Göre Dağılımı İçel, Antalya, Konya, Afyon, Eskişehir, Kütahya, Bilecik, Bursa, Bolu.

 

2.6. Kaşıklı Karşılamalar

Orta ve Batı Karadeniz bölgelerinde oynanır. Bu dans türüne ‘Karşı-beri, Var-gel’ gibi adlar verilir.

 

Eşlik Çalgıları Klarnet, bağlama, cura bağlama, kabak kemane, el davulu, darbuka, def ve dare’dir.

 

İllere Göre Dağılımı Eskişehir, Kütahya, Bilecik, Bolu, Zonguldak, Sakarya.

 

2.7. Karşılamalar

Çoklukla Trakya’da, Marmara bölgesinde oynanır. Adından anlaşılacağı gibi iki kişinin karşılıklı oynadığı danslardır. Eşlik çalgıları kaba zurna, klarnet, davul, keman, cümbüş ve ud’dur.

 

İllere Göre Dağılımı Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul, Çanakkale.

 

2.8. Horalar (Kasap Oyunları)

Çoklukla Trakya bölgesinde oynanır. Dizinin başında yöneten kişiye ‘Horabaşı’ denir. Eşlik çalgıları: Kaba zurna ve davuldur.

 

İllere Göre Dağılımı Kırklareli, Edirne, Tekirdağ

 

2.9. Nanaylar

Leylim oyunları da denir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygındır. ‘Na, Nay, Le, Ley, Li, Lim’ gibi sözcüklerin türkü arasında ya da nakarat olarak tekrar edilerek kullanılarak dansa eşlik etmesiyle bu adı almıştır.

 

İllere göre dağılımı: Kars, Erzurum, Artvin, Erzincan, Gaziantep.

 

2.10. Teke Oyunları

Güney Anadolu’da Toroslarda Türkmen Yörüklerinin oynadığı danslara verilen addır. Osmanlı döneminde bu bölgede ‘Teke Livası’ adıyla anılan bir idari bölge olduğu biliniyor.

Eşlik Çalgıları  Bağlama, cura bağlama, kabak kemane, kaval, def, el davulu ve sipsi’dir.

İllere Göre Dağlımı Burdur, Antalya, İçel, Isparta, Afyon.

 

2.11. Mengiler

Teke Türkmenlerinde toplu ve kaşıklı oynanan danslara verilen addır.

Eşlik Çalgıları  Sipsi, kaval, bağlama, cura bağlama, kabak kemane, dare, def, el davulu’dur.

 

2.12. Bengiler

Batı Anadolu’da oynanan ritmik ve hareketli danslara verilen addır.

Eşlik Çalgıları Klarnet, davul, zurnadır.

İllere Göre Dağılımı Balıkesir, Manisa, Çanakkale,

 

2.13. Güvendeler

Uludağ ve yöresi Türkmenlerinde genellikle iki kişinin oynadığı bir danstır. Eşlik çalgıları klarnet ve davuldur. İllere Göre Dağılımı Bursa, Balıkesir (Demirsipahi 1975).

 

3.KAREOĞRAFİK DÜZENLERİNE GÖRE HALK OYUNLARI

 

3.1. Dansçı Sayısına Göre

 

3.1.1. Tek Kişilik Danslar

Kadın Dansları Temel Deyren (Muğla), Şeve Kırma (Elazığ), Yoğurt (Eskişehir), Estireyim Mi (Bolu), Kız Havası (Burdur), Çiftetelli Ve Çengi Dansları.

 

Erkek Dansları Misket, Fidayda, Mor Koyun (Ankara), Kolbastı (Tunceli), Zeybek’ler (İzmir, Aydın, Denizli)

 

3.1.2. İki Kişilik Danslar

Kadın Dansları Kahveyi Kavururlar (Eskişehir), Ördek (Bolu), Mandalar (Tekirdağ, Kırklareli), Nöbey (Malatya), Silvani (Muş)

 

Erkek Dansları  Kırka Zeybeği, İnönü Zeybeği (Eskişehir), Bıçak Horonu (Rize, Trabzon), Hançer Barı (Erzurum); Garipler Samahı (Sivas), Dokuz Ayak (Bitlis).

 

3.1.3. Topluluk Halinde Oynanan Danslar

Kadın Dansları Güvercin, Aşşahtan Gelirem (Erzurum), Keçike (Elazığ), Teşi, Acara Kız Horonu (Artvin) Mendil, Goc’öküz (Eskişehir), Çömüdüm (Kütahya), Keziban Yenge (Burdur).

 

Erkek Dansları  Ankara Zeybeği, Sin Sin (Ankara), Koçaklama (Ağrı), Coşkun Çoruh, Horomi, Deli Horon (Artvin), Serenler (Burdur), Baş, Bar, Sekme (Erzurum)

 

Kadınlı – Erkekli Danslar Atabarı, Şavşat Barı (Artvin), Zigoş, Mendil, Galamatya (Edirne), Fatmalı, Dokuzlu, Hadidiye (Gaziantep), Delilo (Elazığ), Yayla Yolları (İçel).

 

3.2. Sahne Düzenine Göre Danslar

 

3.2.1. Halka Biçimli Danslar

İğdeli Gelin (Çorum), Düz Horon (Artvin), Bengi (Balıkesir), Samahlar (Sivas, Erzincan)

Halka Oyunu (Eskişehir)

 

3.2.2. Dizi Biçimli Danslar Halaylar

(Bingöl, Elazığ, Diyarbakır, Malatya), Bar’lar (Erzurum, Artvin, Kars)

 

3.3. Adım Biçimlerine Göre Danslar

 

3.3.1. İlerleyip Geriye Dönen Adımlı Danslar

Horon Kurma (Trabzon), Temirağa (Elazığ, Sivas), Arnavut Halayı (Sivas), Tek Ayak, İki Ayak (Diyarbakır).

 

3.3.2. Sürekli İlerleyen Adımlı Danslar

Keklik (İçel), Çepikli, Meryem (Gaziantep), Çepik (Bingöl, Diyarbakır),Atabarı, Horomi (Artvin), Mendil (Edirne) (Koçkar 1998).

 

4. ÇALGI ÖZELLİĞİNE GÖRE HALK OYUNLARI

 

4.1. Davul-Zurna Eşlikli Danslar

Kabadayı (Edirne), Başbar, İkinci Bar (Erzurum), Halay (Diyarbakır, Bingöl), Harkuşta, Meyroke, Tringo (Bitlis), Bablekam, Şirvani (Van), Çorum Halayı, Çekirge, Sin Sin (Çorum), Ağırlama, Koseyri, Marmara (Gaziantep).

 

4.2. Davul-Klarnet Eşlikli Danslar

Çayda Çıra, Halay, Avreş (Elazığ), Döne, Kavak, Güvercin, Sallama, Delilo (Erzurum), Diringo, Mehmet Turan Barı (Gümüşhane), Balıkesir Zeybeği, Yerli Zeybek, Balıkesir Bengisi (Balıkesir.

 

4.3. İnce Sazlı (Klarnet, Keman, Cümbüş, Ud, Darbuka) Danslar

Patrona, Kampana (İstanbul), Ali Paşa, Eski Kasap (Kırklareli), Dörtlen, Name (Kocaeli), Yandım Ayşe, Süslü Jandarma (Manisa), Yayla Yolları, Gabardıç, Şah Boylum (Muğla), Kasap, Kara Gözlüm, Sis Dağı (Sakarya).

 

4.4. Tulum Eşlikli Danslar

Cilveloy, Sarı Çiçek, Ondört (Artvin), Hemşin Horonu, Memetina (Rize), Üç Ayak, Sarı Seyran, Yayık (Kars).              

 

4.5. Kemençe Eşlikli Danslar

Sıkkara, Horon Kurma, Sallama, Tonya, Atlama (Rize, Trabzon).

 

4.6. Akordeon Eşlikli Danslar

Ayşat, Yüzbir, Kıskanç, Şeyh Şamil (Kars), Atabarı, Daldalan, Acara Kız Hortumu, Sasa (Artvin)

 

4.7. Bağlama Eşlikli Danslar

Afyon Zeybeği, Hatçam Çıkmış, Zabbak (Afyon), Fidayda, Misket, Seymen Zeybeği (Ankara), Keklik Zeybeği, Kralın Kızı (Bilecik, Eskişehir), Halimem, Meşeli, Ördek (Bolu), Elindeki Mendil, Yoğurdum Var, Karakuş (Eskişehir).

 

4.8. Kaval Eşlikli Danslar

Kırka Zeybeği, Tüverek Koran (Eskişehir), Al Yemeni, Halimem, Ördek, Men Men (Bolu), Sarı Zeybek, Cemilem (Antalya), Yörük Ali, Sinanoğlu (Aydın), Azime, Mendili Oyaladım (Balıkesir), Ağırlama, Terşi (Adıyaman)

 

4.9. Sipsi Eşlikli Danslar

Serenler (Afyon, Burdur, Antalya), İğde Dalları (Afyon), Antalya’nın Mor Üzümü, Teke Zeybeği (Antalya), Gabardıç, Avşar Beyleri, Sarı Zeybek (Burdur), Bidenem, Ferayi, Yörük Kızı (Isparta).

 

4.10. Mızıka Eşlikli Danslar

Çinçiva, Çarişka, Ancer (Rize).

 

5. ADLARIN ANLAMLARINA GÖRE HALK OYUNLARI

 

5.1. Yerleşim Yerinin Adını Alan Danslar

Tekirdağ Karşılaması (Tekirdağ), Çorum Halayı (Çorum), Sivas Halayı (Sivas), Tokat Sarması (Tokat), Tonya Horonu (Trabzon), Safranbolu Çiftetellisi (Zonguldak), Tavas Zeybeği (Denizli), Edremit Zeybeği (Balıkesir), İnönü Zeybeği (Eskişehir), Karaköy Sekmesi (Bolu).

 

5.2. Adıyla Dans Hareketlerinin Niteliğini Belirten Danslar

 

style=”font-size: small”>5.2.1. Pozisyon Özelliğini Belirten Danslar

Dizkırma (Bingöl), Topal Koşma (Çankırı), Sekme (Çanakkale, Bursa, Erzurum), Tek Ayak (Bingöl, Diyarbakır), Dik Halay, Şeve Kırma (Elazığ), Aşırma, Döne (Erzurum), Çepikli (Gaziantep), Dik Kayda (Giresun), Kırıtma (Kütahya).

 

5.2.2. Hareketin Hızını Belirten Danslar

Ağır Hava (Bingöl), Ağır Govenk (Bitlis), Ağır Zeybek (Burdur), Deli Horon, Çoşkun Çoruh (Artvin), Kıvrak Halay (Kırşehir).

 

5.2.3. Meslek Adını Belirten Danslar

Değirmenci (Bitlis, Kastamonu), Pamukçu Bengisi (Balıkesir), Kasap (Edirne), Yağcılar Zeybeği (İzmir), Ormancı (Kastamonu), Turşucu Güzeli (Kütahya), Kasnakçı Oyunu (Sinop), Deveci Emmi (Sivas), Kalaycılar (Kırklareli).

 

5.2.4. Dansçının Elinde Taşıdığı Eşyanın Adını Belirten Danslar

Bıçak Oyunu (Rize, Trabzon, Erzincan), Hançer Barı (Erzurum), Kaşık Oyunu (Antalya, Konya), Zilli Oyun (Kütahya), Mendilli (Gaziantep), Elindeki Mendil (Eskişehir), Mendil Havası (Tekirdağ), Kılıç-Kalkan (Bursa), Çayda Çıra (Elazığ), Teşi (Artvin).

 

5.2.5. Adını Rakamlardan Alan Danslar

İki Ayak (Bingöl, Diyarbakır), Ondört (Artvin), İkinci Bar (Erzurum), İki Parmak (Aydın), Bir Altmışlık (Çorum), Dokuzlu (Gaziantep), Yüzbir, Dörtlen (Kars), Üç Oğlan (Kırklareli), Beş Ayak (Malatya)

 

5.2.6. Adını Renklerden Alan Danslar

Yeşil Olur (Afyon), Sarı Zeybek (Antalya, Burdur, Isparta), Sarı Karınca (Balıkesir), Al Yemeni (Bolu, Bursa), Entarisi Kırmızı (Eskişehir), Yeşilim (Konya), Boz Eşek (Şanlıurfa), Yeşil İpek (Zonguldak) (Koçkar 1998).

 

 

KAYNAKLAR

 

BAYKURT, Şerif. Türkiye’de Folklor, Kalite Matbaası, Ankara,1976

 

CÖNGER, Mümtaz. Milli Oyun Çalışmaları, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1987.

 

DEMİRSİPAHİ, Cemil. Türk Halk Oyunları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları:148, Ankara,1975.

class=”MsoNormal” align=”justify”>  

EROĞLU, Türker. Elazığ Halk Oyunlarının Halk Bilimi Açısından İncelenmesi, Lisans Tezi, Yöneten: Yrd. Doç. Dr. Halil Narman. Fırat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Antropoloji Bölümü, Elazığ, 1985.

 

Fırat Üniversitesi Halk Oyunları Topluluğu Derleme Çalışması “Elazığ Halk Oyunları”, Fırat Üniversitesi Matbaası, Elazığ, 1984.

 

KOÇKAR, M.Tekin, RAMAZAN Musa. Kafkas Halk Dansları Öğretim Yöntemi ve Teknikleri, Şamil Eğitim Ve Kültür Vakfı Yayınları, İstanbul 1987.

 

KOÇKAR, M. Tekin. Çağlar Boyunca İletişim Sanatı Olarak Dans ve Halk Dansları, Bağırgan Yayımevi ,Ankara, 1998.

 

ÖRNEK, Sedat Veyis. Etnoloji sözlüğü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1971.

 

TEBER, Dr. Serol. Davranışlarımızın Kökeni, Sorun Yayınları, İstanbul, 1978.

 

TERZİOĞLU, Ahmet. “Halk Oyunlarının Eğitimdeki Rolü” Türk Halk Oyunlarının Öğretiminde Karşılaşılan Problemler Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1991, S. 43.