TEŞBİH (BENZETME) SANATININ ÖRNEKLERLE AÇIKLANMASI
Kader KORKMAZ1
Sözü daha etkili duruma getirmek için aralarında ilgi bulunan iki unsurdan güçsüz olanı güçlü olana benzetmektir.
İnsan aklı söz sanatları yapmaya belki de benzetmeyle başlamıştır.2
Klasik edebiyatımızda yüzyıllarca kalıplaşmış bir şekilde sevgilinin yanağı güle, saçı sünbüle, beni fülfüle teşbîh edilmiş, birçok orijinal hayal ve nükte ortaya konulmuştur. Osmanlı’da tezkire yazarlarının şiir ve şair değerlendirmelerinde kullandıkları hayal, nükte, hüner gibi kriterler çoğu kez teşbîhi de içine almıştır.3
1-) Benzetmede Dört Unsur Bulunur
1-1-)Benzeyen (Müşebbeh): Birbirine benzetilen nesne ya da kavramlardan nitelikçe daha güçsüz, zayıf olan.
1-2-)Benzetilen (Müşebbehün-bin): Kendisine benzetilen, birbirine benzetilen nesne ya da kavramlardan nitelikçe daha güçlü, daha üstün olan.
1-3-)Benzetme Yönü (Vech-i şebeh): Birbirlerine benzetilen nesne ve kavramlar arasındaki ortak nitelik.
1-4-)Benzetme Edatı (Edat-ı teşbih): Nesne ve kavramlar arasında benzetme ilgisi kuran ilgeç ya da ilgeç işlevi gören sözcük.(Gibi, kadar, sanki, misal, tıpkı, benzer, andırır, âdeta …)
Örneğin “Yol yılan gibi kıvrılıyor” dendiğinde, “yol” benzeyen, “yılan” kendisine benzetilen, “kıvrılıyor” benzetme yönü, “gibi” ise benzetme edatıdır.4
Örneğin “Kız tavşan gibi koşuyor” dendiğinde, “kız” benzeyen, “tavşan” kendisine benzetilen, “koşuyor” benzetme yönü”, “gibi” ise benzetme edatıdır.
Örneğin:
La’l-i lebi şu’le-i şeker-nûş
Gül-ruhları nev-bahâr-ı gül-pûş
Şeyh Galip
“Dudağının kırmızılığı, şeker içen alev, gül gibi kırmızı olan yanakları ise güller giyinmiş ilkbahardır.”5
2-) Teşbih Türleri
Teşbihi oluşturan öğelerden (benzeyen, benzetilen, benzetme yönü, benzetme edatı) bir ya da birkaçının kullanılıp kullanılmamasına göre beşe ayrılır:
2-1-) Ayrıntılı Benzetme
Dört öğenin de bulunduğu teşbih
Aktı gönlüm su gibi sen serv-i dil-cûdan yana
Sen de mâyil ol revân ey serv akar sudan yana
Zâtî
Gönlüm, su gibi gönlü çeken servi boylu sen sevgiliden yana aktı. Ey servi boylu güzel, sen de akar sudan yana akmaya eğilimli ol.6
Ah bu türküler, köy türküleri
Ana sütü gibi candan
Ana sütü gibi temiz.
B. rahmi Eyüboğlu7
Yukarıdaki şiirde şair, “köy türküleri”ni “ana sütü“ne benzetmiş. Köy türküleri ile ana sütü arasında “temiz” ve “candan” oluş yönüyle de benzetme ilgisi kurulmuş.8
Yukarıdaki benzetmede dört öğe vardır:
Benzeyen: Köy türküleri
Kendisine benzetilen: Ana sütü
Benzetme yönü: temiz ve candan olması
Benzetme edatı: gibi9
2-2-) Kısaltılmış Benzetme (Teşbih-İ Mücmel, Teşbih-İ Muhtasar)
Benzetme yönü bulunmayan teşbih
Her günüm bir yıla döndü.
Karacaoğlan
Benzeyen : Her günüm
Kendisine benzetilen : bir yıl
Benzetme yönü: –
Benzetme edatı: döndü10
2-3-) Pekiştirilmiş Benzetme (Teşbih-İ Müekked)
Benzetme edatı bulunmayan teşbih
Benzetme edatının olmayışı, benzeyeni kendisine benzetilene daha çok yaklaştırır, teşbih böylece pekiştirilmiş olur.11
Aşkınla kurumuş bir fidana döndüm
Benzeyen : I. tekil şahıs
K.benzetilen : bir fidan
Benzetme yönü: kurumak
Benzetme edatı : –
Gönül ayna olmuş sevgimi yansıtıyordu.
Ruhum ise aynaya bakıp bakıp ağlıyordu.
Benzeyen : gönül
K.benzetilen : ayna olmak
Benzetme yönü: yansıtmak
Benzetme edatı: –
2-4-) Güzel Benzetme (Teşbih-İ Beliğ)
Benzetme yönü ve benzetme ilgeci bulunmayan teşbih.
Zeyd arslandır.” cümlesi, “Zeyd arslan gibidir” cümlesinden daha mübalağalıdır.Çünkü birinci cümlede Zeyd arslana teşbih edilir. İkincisinde ise sanki arslanın ailesinden biri gibi addolunur. Böyle teşbihlere teşbih-i beliğ denilir.12
Gür bir imanla damarlarda ateşten bir kan.
Yahya Kemal Beyatlı
Benzeyen: kan
K. benzetilen: ateş13
2-5-) Yaygın Benzetme (Teşbih-İ Temsîlî)
Benzeyen ve kendisine benzetilenler arasında birden fazla ortak nitelik ve özellikleri sırayla ifade edilerek yapılan teşbih
Temsilî teşbihte her iki öğenin, ortak benzerlikleri anlatıldıktan sonra , manzumenin en sonunda ilgili olan temel öğe açıklanır.
Kar
Dışarıda yorgun adımlar… Çalındı sonra kapım:
“Acep gelen, bu zaman kim?” dedim, gidip açtım.
Görünce kalbimi oynattı bir küçük titreyiş Garip
çehreli, ağırbaşlı bir derviş. Elinde buzdan
asa, koltuğunda bir ney var. Omuzlarında uzun,
bembeyaz uzun saçlar… Ne var, dedim, nereden
geldin ihtiyar, ne adın? Neden bu korkulu yollarda
böyle geç kaldın? – Uzak, uzak dedi meçhul
uzak ufuklardan Sürüklüyor beni ruhumda
duyduğum hicran. Kutupların geçerek buzdan
denizlerini Ümidimin her tarafta aradım izlerini
Yabancı yolların üstünde ağladım, koştum. Bahar
âşığıyım, kıştır ismim ey dostum
Orhan Seyfi Orhon
Benzeyen: Kış
Kendisine benzetilen: Yabancı kişi
Benzetme yönü: Yorgun adımlarla gelmek, elinde buzdan asa olmak, omuzlarında uzun ve bembeyaz saçları olmak, ihtiyarlık, kutupların buzdan denizlerini geçerek uzaklardan gelmek, bahar âşığı olmak.
Kış, şairin kapısını çalan bir yabancıya benzetilmiş ve kışa ait özellikler, bu yabancının kişiliğinde toplanmıştır.14
Nevha
I
Feminin rengi aks edip tenine
Yeni açmış güle misâl olmuş
İn’itâfile bak ne âl olmuş,
Serv-i sîmin safâlı gerdenine
O letâfetle ol nihâl-i revân
Giriyor göz yumunca rüyâma.
Benziyor, aynı kendi hülyâma
Bu tasavvur dokundu sevdâma.
Âh böyle gezer mi hiç cânân ?…
Gül değil arkasında kanlı kefen…
Sen misin, sen misin garîb vatan?…
Namık Kemal – Vâveylâ
Ağzının rengi tenine yansıyıp yeni açmış güle benzemiş. Gümüş servinin safalı boynuna dönüp bir bak, ne kırmızı olmuş. O güzellikle su gibi akıp giden o fidan, gözümü yumunca rüyama giriyor. Aynı kendi hülyama benziyor. Bu düşünce sevdama dokundu. Ah, sevgili hiç böyle gezer mi ? Gül değil arkasında, kanlı kefen sen misin, sen misin garip vatan?
Bu metinde “vatan” bir sevgiliye benzetilmiş. Şair vatana âşık oluşunu bir kadına âşık olmayla özdeşleştiriyor. Sevilen kadınla vatan arasında benzerlikler kurup, sonunda da benzetilen unsur olan “vatan”ı belirtiyor.15
Sonuç
Yazmış bulunduğum makalemde farlı sanatçılara ait, toplam olarak on bir örnek yer almaktadır. Bu örneklerle teşbih sanatını açıklamaya çalıştım amacım teşbihi yeniden tanımlamak değildi, örnekler ile teşbih sanatının daha iyi anlaşılabileceğine vurgu yapmaktı.
Ders konusu olan ve edebiyat teorilerinde yer alan, açıklanan; teşbih sanatının örnek verme açısından makalemde daha fazla yer edinebileceği gibi bu kadar örneğin en genel hatları oluşturduğunu düşünüyorum.
Söz sanatlarının içinde yer alan teşbih sanatı müfredatımız gereğince
lise de öğretilmeye başlanmaktadır. Öğrencilerin öğrenimin etkili kılmak için örneklerin vermenin önemi karşımıza çıkmaktadır. Verilen örneklerin açıklamasının iyi yapılması ise bir başka konudur. Verilen örneklerin uygunluğu ve iyi bir açıklama yapılması bu konunun anlaşılmasına olanak sağlar.
Söz sanatları içerisinde yer alan teşbih sanatı, birçok öğrenci tarafından teşhis sanatıyla karıştırılmaktadır. Teşbih yazımda da açıklamış bulunduğum benzetme sanatı iken teşhis kişileştirme sanatıdır. Yazımlarının yakın olması bunun doğal nedenidir. Bu durumun çözümü olarak örnek vermenin önemini bir kez daha vurgulamak istiyorum.
DİPNOTLAR
1. Celal Bayar Üniversitesi Türkçe Öğretmenliği Lisans Programı 2. Sınıf Öğrencisi
2. http://www.tdk.gov.tr/images/css/TDA/2001/2001_18_Ustunova.pdf, 26.12.2014
3. http://www.turkishstudies.net/Makaleler/893915297_033Elia%C3%A7%C4%B1kMuhittin-565-581.pdf, 26.12.2014
4. Edebiyat1224.blogcu.com/teşbih-benzetme-sanati/3113597,26.12.2014
5. http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/sener_demirel_husn_u_ask_tesbih.pdf, 26.12.2014
6. http://www.edebiyatfakultesi.com/edebi-sanatlar/benzetme-tesbih-sanati,27.12.2014
7. http://www.turkceciler.com/soz_sanatlari/tesbih_soz_sanatlari.html, 28.12.2014
8. http://www.edebiyatfakultesi.com/edebi-sanatlar/benzetme-tesbih-sanati, 28.12.2014
9. http://www.turkceciler.com/soz_sanatlari/tesbih_soz_sanatlari.html, 28.12.2014
10. www.nkfu.com/tesbih-benzetme-sanati-ozellikleri-ornekleri/,28.12.2014
11. http://www.edebiyatogretmeni.info/tesbih-benzetme.htm, 28.12.2014
12. http://www.aku.edu.tr/AKU/DosyaYonetimi/SOSYALBILENS/dergi/II2/19-vedat-yesilcicek.pdf, 29.12.2014
13. www.nkfu.com/tesbih-benzetme-sanati-ozellikleri-ornekleri/, 29.12.2014
14. http://www.edebiyatogretmeni.info/tesbih-benzetme.htm, 29.12.2014
15. http://www.diledebiyat.net/edebi-sanatlar/mecaza-dayali-edebi-sanatlar/tesbih-sanati, 30.12.2014
KAYNAKÇA
Kerime Üstünova, Söz Sanatlarının Oluşmasında Tekrarın Rolü s.5
http://www.turkishstudies.net/Makaleler/893915297_033Elia%C3%A7%C4%B1kMuhittin-565-581.pdf, 02.01.2015
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/sener_demirel_husn_u_ask_tesbih.pdf, 02.01.2015
http://www.edebiyatfakultesi.com/edebi-sanatlar/benzetme-tesbih-sanati
http://www.turkceciler.com/soz_sanatlari/tesbih_soz_sanatlari.html
www.nkfu.com/tesbih-benzetme-sanati-ozellikleri-ornekleri/
http://www.edebiyatogretmeni.info/tesbih-benzetme.htm
http://www.aku.edu.tr/AKU/DosyaYonetimi/SOSYALBILENS/dergi/II2/19-vedat-yesilcicek.pdf
www.nkfu.com/tesbih-benzetme-sanati-ozellikleri-ornekleri/
