Yapay dilcilik, dünyada ve ülkemizde varlığı devam ettirilen sanat dallarından birisidir. Sanat diyorum, çünkü dilbilim ve edebiyat konusunda gerçekten bir sanat. Teknolojinin gelişmesi, internetin yaygınlaşması ile karanlık çağlarda kalan gizemli yüzlerce yapay dil ve dilci gün yüzüne çıkarılıyor.
Konuyu derinlemesine incelemeye başlamadan önce makalemizin gidişatı hakkında kısa bir nükte verelim. İlk olarak “yapay dil nedir?” sorusuyla konuya giriş yapacağız. “Yapay dilcilik” üzerine temel bir başlık altında “dünyada yapay dilcilik” ve “ülkemizde yapay dilcilik” konularını ele alacağız. Örneklendirme mahiyetinde dünyadan ve ülkemizden “Al Bakiyye, Esperanto, Nomuli, Tarkça, Nav’i, Rili, Vasic ve Elf-Sindarin” gibi yapay dillerden minicik de olsa bahsedeceğiz. Teknolojik altyapı ve güncel durumu, toplulukları vb. çeşitli oluşum ve kaynaklarına da kısaca değineceğiz. Bu hususu “Teknoloji ve İnternet” başlığı altında değerlendireceğiz. Sonuç olarak durumu özetlemeye çalışıp birkaç soruya yanıt vererek makalemizi tamamlamaya çalışacağız. Hadı başlayalım!
Yapay Dil Nedir?
Yapay dil nedir, sorusuna birkaç kaynaktan referans vererek yanıtlar paylaşalım. Dünyanın en büyük Viki sitesi olarak kabul gören Vikipedi sitesine göre yapay dil, birçok dilin aksine kaynağı ve yapımcısı belli olan, kaynağı bilinen, grameri ise tarihsel süreç içerisinde insanların kabullerine göre şekillenmemiş dillerdir.
Bizim Köşe platform kaynağına göre ise insanlarca İngilizce, Türkçe, Arapça, Almanca vb. diller gibi tarihi akış içerisinde doğal olarak gelişim göstermeyen, belli bir maksat için kişi yahut komite tarafından geliştirilen dillerdir.
Ülkemizin en önemli ve tek yapay dilcilik oluşumu, topluluğu olan “Yapay Dil Geliştirme ve Tanıtma Topluluğu” ise yapay dil nedir sorusuna şu şekilde yanıt vermektedir;
“ Yapay dil, bildiğimiz Almanca, İngilizce, Türkçe ve Arapça gibi doğal dillerin aksine kaynağı bilinen ve belli bir amaç ekseninde geliştirilen dillerdir. Bu dillerin yapımcı ve geliştiricisini bilmemiz mümkündür. Ayrıca bir veya birkaç kişi, komisyon yahut topluluk tarafından geliştirilir. Belli bir zaman içerisinde dilbilgisi kuralları tarihin akışına göre şekillenmez. Kurucusu veya geliştiricileri tarafından önceden planlı olarak kurgulanıp, hazırlanır. İnsanlarca gündelik hayat içerisinde kabuller ve yönelimler ile harmanlanmamıştır. Tamamen insan eliyle planlı olarak oluşturulur.” [1]
Yapay Dilcilik
Yapay dilcilik, yapay dil geliştirme, tanıtma ve bu maksat ekseninde birtakım çalışmalar yürütmeyi ifade eder. Yeni bir yapay dil yapma-geliştirme, mevcut bir yapay dil üzerine öğretim ve tanıtım çalışmaları yürütme, sözlük hazırlama, çeviri etkinlikleri vb. kapsamlı oluşum ve faaliyeti içerir.
Dünyada Yapay Dilcilik
Dünyada yapay dilciliği devam ettiren bir dernek var: LCS (The Language Creation Society). Conlang.org platform bünyesinde yapay dilciliği desteklemekte ve çeşitli yapay dilcilerin toplanmasını sağlamaktadır.
Ülkemizde Yapay Dilcilik
Ülkemizde ise yapay dilciliği destekleyen “Yapay Dil Geliştirme ve Tanıtma Topluluğu” bunu üstlenmiştir. Dünya çapında faaliyet gösteren LCS’nin sunduğu birçok faaliyet ve olanağı Türkçe diline kazandırmayı başarmıştır. Ayrıca dünyanın en büyük yapay diller listesini oluşturmuştur. LCS topluluk üyelerinin teklifi üzerine ülkemizdeki yapay dilcilik üzerine faaliyet gösteren bu topluluk, tüm listesini onlarla paylaşmış, Database.conlang.org sitesinin yapım, geliştirme ve veri alt yapısını desteklemiştir. Dünyada ilk ve şu an tek olan birkaç yapay dilcilik projesini de sürdürmektedir. Bunlardan bazıları;
- Ulu Sözlük: Birkaç doğal dile ek olarak onlarca yapay dilde karşılık ve sözcüğün yer aldığı büyük sözlük projesidir.
- Yapay Dil Kütüphanesi: Tüm yapay dillerde eKitap ve çeşitli materyallerin online olarak toplanıp sunulduğu projedir.
- Sanal Klavye: Yapay yazı sistemlerine özel sanal klavye projesidir.
Bu ve bunun gibi daha birçok projeyi yürütmektedir.
Dünyadan Bazı Yapay Diller
Dünyada küresel anlamda kabul gören yapay dillerden bazıları şunlardır;
- Esperanto,
- Volapük,
- Toki Pona,
- Nav’i,
- İdo,
- Klingon vb.
Diğer dünyada geliştirilen yapay diller;
- Vasic,
- Rili,
- Tosi,
- Glossa,
- Logan,
- Uropi vb.
Film ve sinema, dizi ve romanlara girmeyi başarmış yapay diller;
- Elf-Sindarin: Yüzüklerin Efendisi,
- Nav’i: Avatar,
- Dothraki: Taht Oyunları,
- Nadset: Otomatik Portakal,
- Kliki: Bahubali vb.
Ülkemizden Bazı Yapay Diller
Küreselleşebilmeyi başaran ve gelişimini ileri düzeye ulaştırmayı başaran yapay diller;
- Al Bakiyye,
- Nomuli,
Tarihi süreçte ilk ve etkisi önem arz eden yapay diller;
- Baleybelen,
- Ortak Türkçe,
Gelişimi devam eden, başlangıç düzeyindeki yapay diller;
- Tark Dili (Tarkça),
- Gondor Dili (Gondorin) vb.
Yapay Diller Hakkında Kısa Bilgiler
Birkaç yapay dil hakkında kısa bilgiler verelim.
- Esperanto: tüm dünyada en popüler yapay dillerin başında geliyor ve uluslararası ortak dil olması amacıyla geliştirilmiştir. Google Çeviri ile Google arama motorunun desteğini almıştır.
- Baleybelen: Osmanlı Devleti döneminde geliştirilmiş ve ilk kapsamlı yapay dil olma özelliğine sahiptir. Ne yazık ki elimizde çok fazla kaynak bulunmamaktadır.
- Nav’i: Avatar filmi için geliştirilmiş dildir. Ciddi düzeyde takipçisi bulunuyor.
- Al Bakiyye: Alfabe ve cümle dizilim kısıtlaması olmayan yapay dildir. 100 temel fiil ve toplamda 1000 sözcüğe ilaveten 200 civarı türetim eki ile yeni tüm sözcükler türetilmektedir. Türetim yapılabildiği kadar sözcük sayısı bulunur. Rastgelelik Sözlük ve Çeviri ile Rastgelelik arama motorunun desteğini almıştır.
- Nomuli: “Yeni Dünya ve Dil” anlamına gelen ülkemizde gelişimi devam eden yapay dillerdendir. Şiir, cümle ve sözcük bakımında çok sayıda eser ortaya çıkarılmıştır.
- Klingon Dili: Kurgusal uzay evreninde konuşulan dil olarak ifade edilir. Uzay dili olarak da tasvir edilir. Bing Çeviri ile Bing arama motorunun desteğini almıştır.
- Elf-Sindarin Dili: Yüzüklerin Efendisi üçlemesinde kullanılan ve yapay dilciliğin tüm dünyada hızla bilinir olmasına katkı sağlayan yapay dildir. Yandex Çeviri ile Yandex arama motorunun desteğini almıştır.
/ Siz de kendi yapay diliniz veya öğrendiğiniz diller hakkında yorumlarda bahsedebilirsiniz. /
Teknik Altyapı ve Yapay Dilcilik
İnternet sayesinde yapay dilcilik büyük hız kazanmış, çok daha fazla kitleye ulaşmıştır. Teknik altyapı olarak Google, Microsoft gibi firmaların sunduğu yazılımlar yapay dilcilerin sıkça kullandığı programlar arasındadır. Her yapay dil, tanınmak ve öğrencilerine öğretim materyali sunabilmek için çevrim içi bir ortama ihtiyaç duyuyor artık. Yapay dillerin büyük çoğunluğu resmi bir web site kullanmıyor. Kağıt veya sosyal medya sayfalarında yalnızca varlığını sürdürüyor. İleri düzey bir gelişim sağlayan yapay dillerin ise web sitesi mevcut ama bu sitelerin çoğunluğu da ücretsiz sunulan blog, wiki ve forum platformu olarak faaliyet gösteriyor.
Topluluğu büyüyen Esperanto, Al Bakiyye, Nomuli, Elf-Sinarin, Nav’i, Klingon, İdo, Volapük vb. diller ise resmi web siteye sahip. Bu web sitelerin bir kısmı HTML-CSS ile hazırlanmışken bir kısmı ise WordPress, ucoz, mediawiki gibi hazır içerik yönetim sistemi kullanıyor. Yapaydil.net (Yapay Dil Topluluğu) sitesi başta olmak üzere Nomuli, Ulu sözlük, Al Bakiyye vb. diller ise ülkemizde WordPress üzerine inşa edilip özelleştirilmiş HemeNTasarıM içerik yönetim sistemini kullanıyor.
Neden HemeNTasarıM?
Bir yapay dil için ihtiyaç duyulan birçok özelliği hazır içerisinde barındırıyor olmasından dolayı özellikle tercih ediliyor. Çünkü Hementasarım, kullanımı kolay ve hızlı. Sözlük, wiki, blog, forum vb. birçok ihtiyaç duyulan özelliği barındırıyor. Hostinge kurulabilmesi ve taşınabilmesi, excel üzeri veri yüklenebilmesi dolayısıyla tercih ediliyor. Örnek Site: Nomuli.yapaydil.net
Kaynaklar
[1] Yapay Dil Nedir?, Yapay Dil Geliştirme ve Tanıtma Topluluğu, Erişim: 24.10.2021, https://www.yapaydil.net/yapay-dil-nedir